La Filha dau capitani de Poshquin en occitan

А.С. Пушкин   Капитанская дочка

A.S. Poshquin La Filha dau capitani

Revirat dau russe en occitan per Jan-Peire Reidi

– Escolta, disset Pogachòv, sasit per una idéia meitat sauvatja. Te vau dire una faula que me fuguet contada per una vielha Calmic quand era pitit. 

« Un còp era una agla que damandet ad una graula : 

– Perqué vives sus terra tres cents ans de temps e ieu en tot nonmas trenta-e-tres ans ?

– Quo es, mon amija, que beves dau sang viu e ieu minge nonmas de la charn mòrta.

L’agla se calculet : 

– Perqué pas eissaiar de minjar totas doas la mesma chausa ?

– D’acòrd.

L’agla e la graula s’enlerteren. Porteren los uelhs sus un chavau mòrt. Davaleren e se pauseren. La graula se metet de lo becar e zo trobet bon. L’agla zo bequet un còp, dos còps, flacasset sas alas e disset a la graula :

– Non, sòr graula ; pusleu que de minjar de la charonha, vau mai se gorjar de sang viu un bon còp, e aprep, vene que podrá ! »

– Coma trobas lo conte calmic ?

– Farlabicat, li respondí. Mas per me, viure de murtre e de brigandatge, quo es minjar de la charn de cadabre.

 Lo roman de Poshquin La Filha dau capitani (1836) es un daus prumiers chaps-d’òbra de la literatura russa. Conta coma lo jòune Griniòv ganha l’amor e l’onor au temps de la revòlta de Pogachòv, lo Cosac que se fai passar per lo tsar jos lo lo regne de Catarina II. Periòda treblada que trasvira las vitas de tots e farja los caractàris de quauques uns. 

Portats per un recit plasent que ven dramatic e que nos laissa pas pausar lo libre avant la darniera linha, nos veiquí partits dins l’estepa russa au segle XVIII, darreir Griniòv e Pogachòv, coma los sodards, los Cosacs, e de la gent dau pòble que cresem desjà coneitre. 

L’occitan daus trobadors e de Mistral, jos sa fòrma lemosina, pòrta plan gentament los vestits de Poshquin, lo grand poeta de la terra russa que fuguet tuat en duel per un Francés a la debuta de 1837, un mes aprep la publicacion de son roman.

CHAPITRE I

SERGENT DE LA GARDA

– Eu seriá capitani pas pus tard que deman.

– Non gran. Au regiment fau que fase son temps.

– Quo es plan parlat ; faudriá que molhés sa chamisa.

         …………………………

     Mas coneissetz son pair ?

     Cniajnin

Mon pair, Andrei Petròvich[1] Griniòv aviá, dins sa jounessa, fait son servici jos los òrdres dau comte Minih e pres sa retirada de comandant en 17.. . Dempuei, restava dins son vilatge siberian, ente se maridet emb la tota jòuna Avdòtia Vassilievna Io., filha d’un paubre monsur dau país. Agueren nòu mainatges. Tots mos frairs e mas sòrs moriren pitits.

Ma mair era enquera gròssa de me, que m’avian desjà inscrich au regiment Semiònovsqui coma sergent, mercés ad un parent de prep, lo prince B. . Ma mair agués, per malur, menat una filha, que mon pair agués fait passar ente faliá l’anoncia de la mòrt dau sergent que avian jamai vut e degun agués pus parlat de ’quel afar. Ieu era portat en permission jusc’a la fin de mos estudis. Dins ’queu temps eram pas elevats coma aüei. A cinc ans, fuguí plaçat jos la charja dau vaslet d’escudariá Savielich, per l’amor que l’òme se sadolava pas. Entau ponhat, a dotze ans, aviá ’chabat per aprener a legir lo russe e a estimar plan coma fau las qualitats d’un chin lebrier.  De ’queu temps mon pair prenguet per me a son servici un Francés, Mòssié Beaupré, que fagueren venir de Moscòu, en mesma temps que la pervesion annuala de vin e d’òli de Provença. Sa venguda plaguet pas dau tot a Savielich. 

– Diu mercés,  – marronava tot sol – m’es ’vis que lo goiat es plan lavat, penchenat mai nurit. I a-quò mestier de minjar daus sòus per paiar lo servici d’un « mòssié » ? De creire que i a pas pro gent chas nos per zo far ! 

Dins son país, Beaupré era perruquier, puei fuguet sodard en Prússia, avant de venir en Russia pour être outchitel, sens tròp comprener çò que lo mot voliá dire. Era pas meschant dròlle, mas testa legiera e desvergonhat que quo era pas de creire. Sa granda feblessa era son penchant per las damas ; quò fai que, per sas minhardisas, mai d’un còp ’masset quauques machadis que ne’n gemava de las jornadas de temps. Sens comptar que, çò-disiá, era pas enemic de la botelha, çò que, en bon russe, voliá dire que beviá un pitit còp de tròp. Mas, coma lo vin era servit chas nos nonmas per disnar, mai enquera dins un pitit veire, e que normalament ne’n donavan pas au regent, nòstre Beaupré se fuguet tòst acostumat a la liquossiana locala, e mesmament l’aimava mai que los vins de son país, per l’amor que era ne sai que mai jauventa per l’estomac. Venguerem amics còp sec. Lo contract l’oblijava de m’ensenhar lo francés, l’alemand e totas las scienças, mas aimava mai aprener coma me a jargonar un pauc de russe, e aprep, chascun de son costat s’ocupava de sos afars. Nos aveniam plan tots dos. Aguesse volgut chamjar de mentòr per ren au monde. Mas quò venguet que la destinada nos separet, e veiquí coma quò se passet.

La bujadiera Palachca, una femna gròssa e grelada, e la vachiera bòrlha Acolca se meteren d’acòrd per tombar de janoelhs davant ma mair en mesma temps e per confessar una feblessa colpabla. Acuseren en purar lo « mòssié » d’aver abusat de lor ignorància. Ma mair, que aimava gaire colhonar emb ’quilhs afars, se plànhet a mon pair. La punicion se faguet pas esperar. Mon pair damandet d’abòrd ente era ’quela canalha de Francés. Li fagueren dire que mòssié me donava ma leiçon. Venguet a ma chambra. A ’queste moment, Beaupré sus lo liech durmiá emb l’innocéncia d’un mainatjon. De mon costat, perdiá pas de temps. Fau saber que avian fait venir per me de Moscòu una carta de geografia. Era ’quí pendilhada au mur, que serviá de ren, e de veire la larjor e la qualitat dau papier, quò fasiá dau temps que ne’n lebretava de la far servir. Decidí de ne’n far una serp volaira, e profechí dau temps que Beaupré durmiá per me metre au trabalh. Mon pair entret au moment que era a estachar una coá de filassa au Cap de Bona Esperança. Quand veguet mos exercicis de geografia, mon pair me tiret l’aurelha, puei bombet sus Beaupré, l’esvelhet sens precaucion e se metet de lo crubir de repròches. Beaupré, tot eissautit, volguet se levar, mas poguet pas. Lo maluros Francés era sadol a pas poder bolegar. Mon pair faguet ni un ni dos. Lo ’trapet per son còu de chamisa, lo soslevet e lo fotet defòra. Li donet son desdich lo jorn mesma. Vos podriá pas descriure la jòia de Savielich. Entau ’chabet mon educacion.

Viviá ma vita de jòune dròlle ; chaçava los pijons e fasiá a sautamolton emb los goiats daus vaslets. Anava sus mos setze ans, que ma destinada chamget. 

Un jorn de darriera, ma mair fasiá cueire de la confitura emb dau miau dins lo salon e ieu me lechava las babinhas en ’visar la brima bulhenta. Mon pair a la fenestra legissiá l’Almanac de la Cort, que recebiá tots los ans. ’Queu libre li fasiá totjorn lo diable d’efiech ; lo legissiá d’a talh, e lo podiá pas tornar legir sens que quò li desvirés los fetges. Ma mair, que coneissiá plan totas sas genhas e sas abitudas, s’enginhava totjorn per conhar ’queu libre de malur tan loenh de son òme que podiá ; entau fasent, daus còps, eu passava daus mes sens portar los uelhs sus l’Almanac de la Cort. Mas si per cas lo trobava, lo laschava pas de las oras de temps. Alaidonc, quand mon pair legissiá l’Almanac de la Cort, frissava las espatlas per moments e disiá mai d’un còp a votz bassa : 

– Generau de brigada ! S’es vut que era sergent dins ma companhiá ! Chivalier daus dos òrdres russes ! Dempuei quoras… 

Mon pair ’chabet per tirar l’almanac sus lo divan e tombet dins una langor que anonciava ren de bon.

Tot d’un còp, eu disset, en s’adreçar a ma mair : 

– Avdòtia Vassilievna, qual atge quò li fai a nòstre Petrosha ? 

– Vai sus sos dietz-uech ans, respondet ma mair. Petrosha nasquet l’annada que la tantin Nastàssia Gueràssimovna venguet bòrlha, e que…

– Anem, disset mon pair en li copar la paraula, quo es temps que entre dins l’armada. ’Chabat d’acorsar las chambarieras e de s’enjucar dins los pijoniers.

De pensar que anava tòst se separar de me, ma mair ne’n fuguet talament desvirada que tombet lo culhier dins la caçairòla e que de las lagremas li riularen sus la chara. Ieu, au contrari, ne’n aguí un estrambòrd que vos pòde pas descriure. L’idéia de far mon servici se boirava dins ma testa emb un raibe de libertat e de plasers a Sent-Petersborg. Me vesiá oficier de la garda, çò que, per me, era lo comble de la felicitat per un òme.

Mon pair aimava pas chamjar sos plans, mai esperar per los realizar. Lo jorn de mon despart fuguet pres. La velha, mon pair anonciet que voliá escriure a mon superior e damandet una pluma e dau papier.

– Oblueda pas, Andrei Petròvich, de saludar per me lo prince B.  e damanda-li de totjorn estre lo protector de nòstre Petrosha.

– Colhonas ? De quau drech ieu escririá au prince B. ? respondet mon pair.

– As ben dich que volias escriure au superior de Petrosha ?

– Òc. Que de mai ?

– E ben, lo superior de Petrosha es lo prince B. Es ben inscrich au regiment Semiònovsqui ?

– Inscrich ? Inscrich o pas, que pòt-quò me far ? disset mon pair, potinhaire. Petrosha ’nirá pas a Sent-Petersborg. Que aprendrá si fai son servici a Sent-Petersborg ? A minjar daus sòus e a far la bringa ? Non, fau que fase son temps, que tire la còrda, que sine la poldra, que fase un sodard, pas un loinard. Inscrich a la garda ! Ente es son passapòrt ? Marcha lo querre !

Ma mair trobet mon passapòrt sarrat dins un pitit còfre emb ma rauba de baptisme e lo paret a mon pair d’una man tremolanta. Mon pair lo legit emb atencion, lo pauset davant se sus la taula e comencet sa letra.

Ne’n lebretava saber ente deviá anar si quo era pas a Sent-Petersborg. Quitava pas daus uelhs la pluma pairala, que avançava gaire redde. A la fin, ’chabet sa letra, la pleget e la sagelet emb lo passapòrt, quitet sas lunetas, me faguet venir e me disset : 

– Te veiquí una letra per Andrei Càrlovich R., mon vielh camarada e amic. Vas a Orenborg per far ton servici jos son comandament. 

Vei, tos mos espers resplendents eran roinats ! Au luòc de la vita plasenta de Sent-Petersborg, quo era l’einueg que m’esperava au fin fons d’un país perdut. Lo servici que, ren que d’i pensar, un moment pus tòst me soslevava de jòia, me semblet un fais de malur. Mas podiá ren dire. L’endeman matin, una quibitca[2] viatjaira s’avancet davant la pòrta ; i meteren ma mala, lo còfre emb la besunha per far lo tè e un linge noat per las bolas de pan e los pastissons, darnieras marcas dau coconatge familhau. Mos parents me beneisiren. Mon pair me disset :

– Au reveire, Piòtr. Sias fideu a los que juraras de servir. Escolta tos superiors, cherches pas lors compliments, te pòrtes pas volontari, mas refuses pas de servir. L’onor d’un dròlle es coma los vestits nuòus : jamai tròp tòst per lo garantir.

Ma mair me recomandet en purar de far atencion a ma santat e a Savielich de plan ponhar lo pitit. Me vestiren d’un manteu[3]de peu de lebre e d’una forradura de rainard per-dessus. Me sietí dins la quibitca, e me veiquí partit en purar coma una font.

Lo ser mesma, arriberem a Simbirsc, ente deviá demorar quauques jorns per ’chaptar la besunha que me fasiá mestier, trabalh que fuguet comandat a Savielich. Davalí a l’auberja. L’enmatin dabora, Savielich partit dins las boticas. Ne’n aguí tòst mon aise d’espiar la vianela gaulhosa. Aní m’estautinar dins totas las peças. Quand entrí dins la sala de bilhard, portí los uelhs sus un òme beu, de benleu trenta-e-cinc ans, que aviá de las mostachas lonjas e negras, en rauba de chambra. Teniá la cana lonja dins una man e una pipa entre las dents. Jugava emb un marcaire que, quand ganhava, beviá un veiron de vòdca e, quand perdiá, deviá colar jos lo bilhard de grata-pautas. Me metí d’espiar lo juec. Tant mai quò durava, tant mai las permenadas de grata-pautas tornavan sovent. A la fin, lo marcaire demoret jos lo bilhard. Lo monsur prononciet quauquas paraulas fòrtas en mòda d’orason funebra e me prepauset de far una partida. Refusí, per l’amor que sabiá pas jugar. Aguet l’aer de zo trobar esritjos. M’espiet coma si li fasiá pitat, mas platusserem tots dos totparier. Saubí que s’apelava Ivan Ivànovich Zorin, que era capitani dins los ussars, que se trobava a Simbirsc per s’ocupar dau recrutament, que era lotjat a l’auberja. Me convidet a disnar coma se, de çò que trobariam, a la mòda daus sodards. Acceptí emb plaser. Nos meterem a taula. Zorin beviá beucòp, mai me fasiá beure ; disiá que se faliá acostumar au servici. Me contava de las anecdòtas de l’armada, que me’n estripava de rire e, quand nos leverem de taula, eram dos amics vertadiers. Puei òfrit de m’aprener a jugar au bilhard. 

– Zo podem pas parcir, nautres, dins l’armada, çò-disset. Quand òm es en campanha, per exemple, e que òm ’rieba dins un vilatjon, que far, zo te damande ?  Òm pòt pas totjorn borrar los Jusius ! Fau ben ’chabar per entrar a l’auberja e se metre de jugar au bilhard ; mas per quò-’quí, fau saber jugar ! 

Fuguí completament convencut e me metí d’estudiar plan sonhosament. Zorin m’encoratjava d’una votz fòrta, s’estonava de me veire aprener tan redde, puei, aprep quauquas leiçons, prepauset de jugar per de l’argent, nonmas dos copecs au còp, non gran per ganhar, mas per lo dich de pas jugar per ren, que quo era, çò-disiá, una plan meschanta costuma. Fuguí de consent un còp de mai. Zorin comandet dau punch e m’òfrit de ne’n tastar en tornar dire que me deviá acostumar au servici, que lo servici sens punch, quo vaudriá pas la pena ! L’escoltí. De queu temps, nòstre juec contunhava. Chasca gorjada de mon gobelet me fasiá venir mai azardos. Las bolas volavan mai d’un còp per-dessus lo bòrd, ieu era tot esfeunit, polhava lo marcaire, que comptava sai pas coma, un còp l’autre fasiá montar la mesa ; per tot dire, era coma un goiat desentraupat que pren sa libertat. Vesiá pas lo temps passar. Zorin ’viset sa monstra, pauset la cana e m’anonciet que ieu aviá perdut cent robles. Ne’n fuguí un pauc einoiat. Quo era Savielich que aviá mos sòus. Comencí de far excusa, mas Zorin me ’restet : 

– Te’n prege ! Migres pas ! Pòde plan esperar ! Aurá, anam chas l’Arinoshca.

Que vos dire ? ’Chabí la jornada coma l’aviá començada : dins la coquinariá. Soperem chas l’Arinoshca. Zorin me botjava a beure a tot moment, disent que me deviá acostumar au servici. Quand me leví de taula, teniá pus sus mas chambas. A mianuech, Zorin me menet a l’auberja.

Savielich nos esperava a la pòrta. Ne’n aguet un « a » de suspresa quand veguet las marcas evidentas de mos esfòrç per m’acostumar au servici. 

– Que t’es ’ribat, nòstre monsur ? damandet d’una votz pietadosa. Ente te ses bandat entau ? O Diu ! O Diu ! Jamai de ma vita ai vut un malur parier ! 

– Taisa-te, vielha babòia ! respondí en quequejar. Ses sadol queraque ! Marcha te coijar… E meta-me au liech.

L’endeman, m’esvelhí emb un mau de testa. Me soveniá pas tròp clarament de çò que s’era passat la velha. Fuguí tirat de mas meditacions per Savielich que me portet una tassa de tè.

 – Començas jòune de te sadolar, Piòtr Andreich, me disset, en brandinar la testa. Me damande de qui zo tenes. M’es ’vis que ton pair mai ton grand-pair eran pas daus sadolauds. Dirai ren de ta mair ; jamai, manca lo cvas[4], a ren mes de fòrt dins sa gòrja. Mas lo que ne’n es causa, quo es ’queu filh de loira de mòssié. Quo es mai d’un còp que anava veire la Antipievna per li damandar : « Madam, ge vo pri, vòdquio ! » Te’n veiquí dau ge vo pri ! Òm pòt zo dire : t’a plan donat lo bon exemple, lo filh de vessa ! Avian plan mestier de prener un maucresent per s’ocupar de tu ; de creire que i aviá  pas pro gent chas nos per zo far ! 

Aviá onta. Li virí l’eschina per li dire : 

– Tira-te d’aquí, Savielich. Lo vòle pas, ton tè. 

Mas i aviá pas a far ’restar Savielich un còp que aviá començat son pròsne. 

– Veses, Piòtr Andreich, çò que quo es de ’massar una borrica ! La testa te dòu, ses pas de gost. Un sadolaud, quo es un òme de ren. Deurias beure de l’aiga-sau de cocombres emb dau miau ; lo mielhs per te dessadolar, quo es un demieg gobelet de vòdca aromatizada. Ne’n comandas pas ? »

A ’queu moment un goiat entret e me donet una nòta de I. I. Zorin. Quand l’aguí desplejada, veiquí çò que legí :

 « Mon char Piòtr Andreievich, si te platz, fai me passar per lo goiat los cent robles que perderes aier. Ai plan mestier de sòus.

Totjorn a ton servici

                                                                               Ivan Zorin »

Ren a far. Prenguí un aer desgatjat e m’adrecí a Savielich, que fasiá « l’intendent charjat de mon argent, mon troceu e de tots mos afars », e li comandí de donar cent robles au goiat. 

– De que ? Perqué ? damandet Savielich, plan estonat. 

– Li los deve, respondí, tan frejament que poguí. 

– Li los deves !  repliquet Savielich, totjorn mai esbaubit.  Coma, nòstre monsur, as-tu fait per li dever daus sòus ? I a ’quí quauqua ren que vai pas. Dija çò que voldras, nòstre monsur, mas donarai pas de sòus.

Me calculí que si, a ’queu moment decisiu, veniá pas mestre de la nastretat de ’queu vielh, fariá malaisat pus tard per me desliurar de sa tutela. L’espií d’un aer ufanos e dissí :

 – Sei ton mestre, ses mon vaslet. Quo es mon argent. L’ai perdut, perque quo era mon idéia. Te conselhe de pas rasonar e de far çò que te comanden.

Savielich fuguet talament estabosit per mas paraulas que croset las mans e demoret plantat coma un pau. 

– Que fas-tu ’quí plantat ? m’esbadoirí, plan esmalit. Savielich se metet de purar. 

– Nòstre monsur Piòtr Andreich, çò-disset d’una votz tremolanta, me fasas pas morir de despiech. Clardat de ma vita, escolta-me, vielh coma sei. Escris a ’queu coquin que quo era per rire, que chas nos an pas tant de sòus. Cent robles ! Lo bon Diu me perdòne ! Dija-li que chas tu t’an defendut, mas defendut per de bon, de jugar quauqua ren mai que de las nosilhas… 

Li copí la paraula durament : 

– ’Chaba tas faribòlas ! Dòna los sòus o ben te ’trape darreir lo cagoelh e te fote defòra.

Savielich me ’viset d’un aer de despiech prigond e anet querre l’argent de mon deute. Lo paubre vielh me fasiá pitat, mas voliá prener ma volada e provar que era pus un mainatge. Zorin aguet los sòus. Tainava a Savielich de laissar ’quela auberja de malur. M’anonciet que los chavaus eran atalats. Emb la consciéncia mau-tranquilla e un remòrs silencios, partí de Simbirsc, sens dire au reveire a mon professor de bilhard, que comptava plan jamai tornar veire.

CHAPITRE II

LO GUIDE

Es-quò ’quí mon país, país desconegut,

Ente sei pas vengut de ieu-mesma ?

Mon chavau m’a pas ’quí menat.

M’an menat ’quí, me, brave dròlle,

De jòune fòu mon ardidessa,

Un còp de tròp au cabaret.

       Vielha chançon

Mas idéias en chamin eran gaire plasentas. Çò que aviá perdut era pas una pita soma per l’epòca. Podiá nonmas me dire en me-mesma que ma conducha a l’auberja de Simbirsc era la d’un einnocent e me sentiá colpable envers Savielich. Tot quò-’quí me charmenava. Lo paubre vielh, sietat sus lo sieti dau menaire, era sorne ; me virava l’eschina e disiá ren, mas romava per moments. Me voliá a tota fòrça tornar esgar coma se e sabiá pas coma m’i prener. ’Chabí per li dire : 

– Anem, Savielich, quò a pro durat, fasam la patz. Zo vese ben, quo es de ma fauta. Ier, ai fait lo colhon e t’ai fait despiech per ren. Promete d’estre aura mai rasonable e de t’escoltar. Sias pas esmalit, tornam bons amics.

– E, nòstre monsur Piòtr Andreich ! respondet en sospirar. Quo es aprep me que sei esmalit ; quo es ieu que sei causa de tot, e degun mai. Perque t’ai laissat tot sol a l’auberja ? Quo es la coquinariá que m’a perdut. Ai agut l’idéia d’anar veire ma comair, la femna dau marguilhier e, quo es ben lo dire, « Compair dins la maison vai anar en preison ». Sei emmalurnat, veiquí. Ausarai jamai me far veire aus mossurs. Que diran quand saubran que lor dròlle juega e se sadòla ?

Per l’amor de conortar mon paubre Savielich, li prometí a data de ’queu jorn de me pas despartir d’un quite sòu sens son acòrd. S’assuauset petit a petit, mai si de temps en temps marronava tot sol e secodiá la testa : 

– Cent robles ! Quo es pas ren !

Apropchava de ma destinacion. Alentorn s’espandissiá un erm beu e triste, copat de termes e de vaures. Tot era enneviat. Lo solelh davalava. La pita quibitca seguiá la rota estrecha, o per mielhs dire, la dralha laissada per los traineus daus paisans. Tot d’un còp, lo cochier comencet de ’visar sus lo costat tot un moment e ’chabet per quitar son bonet per me damandar :

 – Sens te comandar, monsur, fasem pas demieg torn ?

– Perqué far ?

– Quo es traitre, aura. Lo vent comença de se levar. ’Visa coma quò boissa la névia.

– Qu’i fai-quò ? I a pas de mau !

– Veses en-lau ? (Lo foet dau cochier mostrava lo levant.)

– Vese ren. Nonmas l’estepa blancha e lo ceu clar.

– Mas en-lau, en-lau… ’quela pita nivol.

En efiech, veguí a l’orlutz una pita nivol blancha, que aviá presa de’n prumier per un terme eslunhat. Lo cochier m’expliquet que ’quela nivol era signe de chavana.

Aviá auvit parlar de las tempestas de névia de ’quilhs ranvers e sabiá que daus charregs entiers podian estre sebelits. Savielich era d’avis que faliá tornar d’ente veniam. Mas lo vent me pareissiá pas tròp fòrt ; esperava arribar a temps au relais de pòsta e comandí d’anar mai redde.

Lo cochier faguet partir los chavaus au galaup, mas espiava totjorn dau costat dau levant. Los chavaus anavan dau mesma pas. Lo vent veniá totjorn pus fòrt d’un moment a l’autre. La nivòla venguet una nivol blancha, pesanta, que montava, creissiá e, petit a petit, crubiá lo ceu. Una névia fina comencet de tombar e, tot d’un còp, quò neviet a gròs tapons. Lo vent se metet d’udlar e quò fuguet la chavana. En ren de temps, lo ceu sorne se boiret emb una mar de névia. Òm vesiá pus ren. 

– Quò i es, monsur, credet lo cochier, som dins daus braves linçòus ; quo es la chavana.

’Visí defòra : quo era nonmas sorniera e revolums. Lo udlament feros dau vent vos sumsissiá, aguessatz dich un estre animat. La névia me brechava, mai Savielich. Los chavaus anavan au pas, puei ’chaberen per s’arrestar. 

« Perqué avanças pas ?  damandí au cochier, impacient. 

– Perqué avançar ? damandet, en davalar de son sieti.  Sabem desjà pas ente nos som conhats : i a pas de chamin e i vesem ren. 

Era preste a lo polhar, mas Savielich prenguet sa defensa. 

– As pas volgut l’escoltar, çò-disset, esmalit. Fuguesses tornat au relais, aguesses pogut beure lo tè, te pausar jusc’a deman matin e, un còp la chavana passada, aguessam contunhat nòstre chamin. Som pas tan preissats, queraque. Vam pas a nòça !

Savielich aviá rason. Podiam ren far. Quò neviava, quò neviava. Un modelon de névia se formet rasis la quibitca. Los chavaus bolegavan pas, baissavan la testa e trassalissan de temps en temps. Lo cochier fasiá lo torn de l’atalatge e, per dire de pas demorar sens ren far, esgava l’arneschament. Savielich ranava ; ieu ’visava de tots los biais, en esperar veire fugués nonmas una pita marca d’endrech abitat o ben de chamin, mas podiá ren veire, manca lo revolum brolhos de la névia… Tot d’un còp, portí los uelhs sus quauqua ren de negre. Credí au cochier : 

– E, ’visa, i a ’lai  quauqua ren de negre, que es quò ? 

Lo cochier comencet d’espiar. 

– Diu zo sap, monsur, respondet en s’enjucar sus son sieti. Per una charreta, quo es pas una charreta, un aubre pas mai, mas m’es ’vis que quò bolega. Quo es siá un lop, siá un òme ».

Comandí d’anar vers ’quela chausa desconeguda, que còp sec comencet d’apropchar de nautres. Doas minutas pus tard, arriberem rasis un òme.

– E, brave òme, li credet lo cochier, sabes ente es la rota ? 

– Es ’quí, la rota. Ai los pes sus la benda dura. Mas que pòt-quò far ?

– Escolta, lo mogic, li dissí. Coneisses ’queu país ? Podrias te charjar de me menar ad un endrech ente coijar ?

– Queraque òc-ben, lo coneisse, ’queu país. L’ai traversat mai d’un còp, de long mai de large, a pè mai a chavau. Mas veses ben lo temps que quò fai, serias d’abòrd surtit de la rota. Vau mai demorar ’quí e esperar. La chavana vai benleu s’estanchir e lo ceu s’esclarzir. Alaidonc trobaram nòstre chamin en segre las estelas.

Son sang-freg m’encoratget. M’era desjà fait a l’idéia de passar la nuech dins l’estepa quand, tot d’un còp, lo viatjaire s’enjuquet lestament sus lo sieti e disset au cochier : 

– Diu mercés, som pus tròp loenh d’un endrech abitat ; vira a drecha e contunha.

– Perqué a drecha ? damandet lo cochier, maucontent. Ente veses un chamin ? Perdiu ! coma òm ditz : chavaus manlevats, arnés pas paiat, e ardich los goiats !  

Cresiá ben que lo cochier aviá rason. 

– En efiech, dissí. Que te fai pensar que som pas loenh d’un endrech abitat ?

– Lo vent es vengut de lai e ai sinat la fumada. Quo es que som prep d’un vilatge.

L’eime e lo nas de ’quel òme m’estoneren. Comandí au cochier de tornar partir. Los chavaus traulhavan pesantament la névia prigonda. La quibitca avançava doçament, un còp montava sus un modelon de névia, un autre còp ripava dins un fossat e se brindoirava d’un biais de l’autre. Aguessatz dich un vaisseu sus una mar gròssa. Savielich gemava, ’restava pas de se sacar contra me. Baissí lo rideu espés, me mitoní dins mon manteu de peu e comencí de becicar, breçat per la musica de la tempesta e lo balanç tranquille de la quibitca.

Faguí un raibe que ai jamai pogut obludar e ente, enquera aüei, vese quauqua ren de profetic quand me represente las circonstàncias estranhas de ma vita. Lo legeire me perdonará : sap plan per experiència que quo es dins la natura de l’òme de se donar a la supersticion, maugrat tot lo mespretz que òm a per los prejutjats.

Me trobava dins l’estat d’eime e de sentiments ente la realitat e los raibes se boiren dins las visions dau prumier som. Me semblava que la chavana contunhava de far lo diable a quatre e que pradelavam dins l’erm enneviat… Tot d’un còp, vese un portau e entre chas nos dins nòstra cort. La prumiera chausa que crànhe, quo es de far esmalir mon pair en tornar sens zo voler dins la maison familhala e que zo prene per de la desobaïssença deliberada. Mautranquille, saute de la quibitca e vese ma mair que m’espera sus lo balet, emb un aer de pena prigonda. 

– Fai doçament, çò-ditz ; ton pair es malaude. Vai morir e vòu te dire adiu ».

 Sang-glaçat, la segue dins la chambra. Vese una peça a pena esclarada, de la gent contra lo liech, las charas tristas. Doçament, doçament, m’apròpche dau liech ; ma mair leva la cortina e ditz a mon pair : 

– Andrei Petròvich, nòstre Petrosha es arribat ; es tornat quand a saubut que eras malaude : dòna-li ta beneisida.

Tombe de janoelhs en gardar los uelhs sus lo malaude. Que vese ? En plaça de mon pair, un mogic de barba negra, que me ’visa emb l’aer de rire. Sens comprener, me vire vers ma mair per li dire : 

– Que vòu-quò dire ? Quo es pas mon pair. De quau drech deuriá damandar sa beneisida ad un mogic ?

– Quò i fai ren, Petrosha, ma mair me respond. Quo es ton pairin de nòça. Baisa-li la man, que te dòne sa beneisida.

Vòle pas. Alaidonc, lo mogic sauta dau liech, ’trapa una destrau de darreir son eschina e se met de la far volar de çai de lai. Vòle fugir… e pòde pas. La peça se crueba de còrs ; m’entraupe dins los cadabres e ripe dins las flacas de sang. Lo mogic terrible me creda amistosament e me ditz : 

– Àias pas paur, vaque querre ma beneisida… 

L’espaventa me pren e sabe pas que far…

A ’queu moment, m’esvelhí. Los chavaus eran arrestats. Savielich me tirgossava lo braç e me disiá : 

– Podes surtir, nòstre monsur. Som ’ribats.

– Ente som ’ribats ? damandí, en me fretar los uelhs.

– A l’auberja. Emb l’ajuda dau Senhor. Som tombats drech sus la palissa. Suert viste, nòstre monsur, e vaque t’eschaurar.

Surtí de la quibitca. La tempesta contunhava, mas s’era un pauc assuasada. Òm aviá beu se ’rachar los uelhs, òm vesiá ren, talament fasiá brun. Lo patron nos esperava au portau ; teniá una lanterna jos son manteu. Me menet a ma chambra, pas tròp granda, mas pròpa, esclarada per un fuòc d’esclapons. Un fusilh e un chapeu naut de Cosac eran pendilhats au mur.

Lo patron, un Cosac de l’Oral, pareissiá un òme de benleu seissanta ans, enquera fresche e drucos. Savielich me seguet emb los gatges per cosinar e damandet dau fuòc per far lo tè, que ieu ne’n aviá jamai pus agut tant mestier. Lo patron anet torrinar.

– Ente es lo guide ? damandí a Savielich.

– Sei ’quí, monsur, me respondet un votz que veniá de’n naut. Espií las raletas e veguí una barba negra e dos uelhs que lusissian. 

– Que i a-quò, l’amic, ses gelat ?

– Quo es oblijat quand òm a sus se nonmas un meschant manteu de bura ! Aviá ben un manteu de peu, mas una fauta se deu ben confessar : l’engatgí arser per paiar lo cabaretier ; cresiá pas que quò gelava tan fòrt.

A ’queu moment, lo patron entret ; portava lo samovar bulhent. Ofrí a nòstre guide una tassa de tè ; davalet de las raletas. Sa pareissença me semblet remarcabla : un òme de benleu quaranta ans, de talha mejana, magrilhon e espatlut. Quauques piaus blancs se vesian dins sa barba negra. Sos uelhs grands e escarrabilhats eran totjorn a se portar de çai de lai. Sa chara aviá l’aer amistos, mas pas franc. Sos piaus eran copats en redond ; era ’bilhat d’un manteu de bura espelhandrat e d’una culòta larja de Tatar. Li balhí una tassa de tè. Zo tastet e s’escharnit. 

– Monsur, çò-disset, sens vos comandar, si me voletz far plaser, damandatz que me portan un gobelet de vin, que lo tè, quo es pas una bevencha per nautres, los Cosacs. 

Sens me far prejar, faguí çò que damandava. Lo patron surtit dau pitit cabinet una botelha e un gobelet, s’apropchet de se e espiet sa chara. 

– Ten, çò-disset, ses tornat dins nòstres ranvers ! D’ente Diu t’a menat ?

Mon guide aguet una guinhada que semblava ne’n dire long e respondet per un proverbe :

– Au vergier ai volat, la cherbe ai becat, la vielha m’a tirat, la peira m’a mancat. E vòstres amics ? 

– Que dire de nòstres amics ! respondet lo patron, en contunhar de parlar emb daus dires. Volgueren sonar per las vespras, la femna dau pòpe volguet pas : quand lo pòpe es pas ’quí, los diables son au cementèri.

– Taisa-te, lo vielh, repliquet mon corchamins. L’aiga tombará, los champanhòus naistran plan, de paniers se’n trobará. Mas aura – guinhet un còp de mai – sarra ton apchon darreir ton eschina, lo forestier es dins los bòscs. Monsur, a vòstra santat !

Emb ’quelas paraulas, prenguet son gobelet, se signet, e lo voidet d’un sole còp. Puei me saludet e tornet dins las raletas.

Sus lo moment podiá ren comprener de ’quela conversacion de coquins, mas, pus tard, me calculí que parlavan de l’afar daus insurjats de l’Oral que venian d’estre pacifiats aprep la revòlta de 1772. Savielich escoltava e pareissiá pas content dau tot. Espiava d’un aer sospechos un còp lo patron, un còp lo guide. L’auberja, o ben l’omiet, coma disen dins lor lingatge, era a l’escart, dins l’estepa, eslunhada de tot, e retirava plan un repaire de brigands. Mas ieu podiá ren far. Faliá quitament pas pensar tornar partir. L’esmai de Savielich me fasiá rire. En atendent, m’aisiní per la nuech sus un banc. Savielich ’chabet per s’anar enjucar sus lo forn ; lo patron se coiget sus lo planchat. Tota l’izba se metet tòst de ronflar e durmí coma un mòrt.

Quand m’eivelhí l’enmatin, gaire dabora, veguí que la tempesta s’era estanchida. Lo solelh raiava. Una cuberta de névia esblausissenta crubiá l’estepa a perda de vuda. Los chavaus eran atalats. Paií lo patron, que fuguet tan pauc charent que lo quite Savielich se metet pas de s’esrufir e de marchandar coma de costuma e que sos dobtes de la velha li surtiren completament de la testa. Faguí venir lo guide, lo remercií de nos aver ajudats e damandí a Savielich de li balhar un demieg roble de recompensa. Savielich faguet lo potin. 

– Un demieg roble de recompensa ! E per que ? Per l’amor que l’as menat a l’auberja en veitura ? Dija çò que voldras, nòstre monsur, mas podem gaire parcir los demiegs robles. Si donem una peça a tot lo monde, quo es nautres que anem crebar de fam.

 Podiá pas rasonar Savielich. Aviá fait la promessa de li laissar lo govern de mon argent. 

Quò me fasiá degreu totparier de pas poder remerciar un òme que m’aviá tirat, benleu pas dau malur, mas per lo mens d’una situacion plan mauplasenta. 

– Anem, dissí sens m’esmalir. Si li voles pas balhar un demieg roble, tròba-li quauqua ren dins mos vestits. Es ’bilhat tròp legierament. Dòna-li mon manteu de peu de lebre.

– Perdòna-me, nòstre monsur, Piòtr Andreich, disset Savielich. Perqué ton manteu de peu de lebre ? Lo vendrá per beure au prumier cabaret, lo filh de vessa.

– Quò-’quí, mon pitit vielh, quo es pas ton afar, que lo beve o lo beve pas, disset mon corchamins. Lo monsur a la bontat de me balhar una manteu que a portat, quo es la volontat dau monsur, e ton trabalh de serv, quo es de pas respondre e de far coma te disen.

– As pas paur de l’infern, brigand ! li repondet Savielich, plan esmalit. Veses que lo dròlle a pas enquera tot son eime, e tu, quò te fai plaser de lo raubar, en profechar de son innocéncia. Que voles far d’un manteu de monsur ? Tas espatlas de coquin chabiran quitament pas dedins.

– ’Chaba de rasonar, si te platz, dissí a mon mentòr. Marcha querre lo manteu còp sec.

– O Diu ! O Diu ! Senhor ! gemava mon Savielich. Un manteu de peu de lebre presque nuòu ! Mai enquera si quo era pas per un sadolaud pelhandros! 

Lo manteu de peu de lebre arribet totparier. Lo mogic entreprenguet d’abòrd de l’eissaiar. En efiech, era un pauc a l’estrech dins ’queu vestit desjà vengut tròp pitit per me. S’enginhet pertant de se conhar dedins en escendre las cosduras. Savielich cuget s’escredar en auvir petar los fius. Lo corchamins era content de mon present, que quo era pas de creire. Me seguet a la veitura e disset, en se clinar plan bas :

– Mercés plan, monsur. Lo bon Diu vos recompense per vòstra vertut. De ma vita, obludarai jamai vòstra generositat.

Anet de son costat e partí dau meu, sens far de cas dau despiech de Savielich, e aguí tòst obludat la chavana de la velha, mon guide, mai lo manteu de peu de lebre.

Quand arribí a Orenborg, aní còp sec me presentar au generau. Veguí un òme beu mas l’eschina desjà plejada per l’atge. Sos piaus longs eran tot blancs. Son unifòrme destenchit fasiá pensar ad un sodard de l’epòca de l’emperairitz Anna Ivànovna[1], mas un accent alemand plan marcat ressonava dins son parlar. Li presentí la letra de mon pair. En auvir son nom, levet còp sec los uelhs sus me. 

– O Tiu ! çò-disset. Quò fai un prave moment ! Andrei Petròvich afiá enquera ton atge, e veiquí que, aura, a un calhard de tròlle coma tu! A lo temps ! Lo temps !

Dessagelet la letra e se metet de la legir a mieja votz en far sas remarcas. 

«  Mon generau, Andrei Càrlovich, espere que vòstra excelléncia… »

Perqué tant de ceremonia ? Boes ! deuriá afer ònta ! De segur, la tisciplina es lo prumier defer, mas es-quò entau que òm escris a un vielh Kamrad ? 

« Vòstra excelléncia a pas obludat… mm... «  e quand… au mareschau Min… a la campanha contra… mai la pita Carolina »… 

E-e, Bruder, vei, a pas obludat nòstras espingadas ? 

« Tornam a nòstre afar… Vos mande mon coquin de filh »… mm « lo fau maniar emb daus gants d’eiriçon » 

Qu’es quò, daus cants t’eiriçon ? Queraque, quauque biais de dire en russe. Que vòu-quò dire, « maniar emb daus cants d’eiriçon ? tornet dire, en s’adreçar a me.

– Quò vòu dire, respondí emb l’aer lo mai innocent que podiá, que me fau tractar a la doça, pas tròp severament, me laissar de la libertat, maniar emb daus gants d’eiriçon.

– Mm, comprene… « e li pas laissar de libertat »… Non, m’es ’vis que quò vòu pas dire quò-’quí, daus cants t’eiriçon. « Çai-junt… son passapòrt »… Ente es ? Vei-lo ’quí… « escriure au regiment Semiònovsqui »… « Òc plan, òc plan, quò será fait ! « Permes-me de t’embraçar sens ceremonia coma un vielh camarada e amic. ». A-a, a ’chabat per devinar… e chausas autras, e chausas autras… Anem, mon pitit amic, disset, quand aguet legit la letra e sarrat mon passapòrt – tot será fait. Seras oficier mutat au regiment de *** e, per pas perdre de temps, pas pus tard que deman, partiras a la fortaressa de Bielogòrsc, ente seras jos los òrdres dau capitani Mirònov, un òme bon e oneste. Seras sodard per de bon, aprendras la disciplina. As ren a far a Orenborg ; los amusaments valen ren per un dròlle. Mas aüei, si te platz, vaque disnar chas me.

Quò vai de pieg en pieg, pensí en me-mesma. De que a servit que m’aguessan inscrich au regiment de Semiònovsqui, e que, pas enquera nascut, fuguesse desjà sergent de la garda ? Ente m’a-quò menat ? Dins lo regiment *** a la frontiera de las estepas de Quirguizia e de Cazacstan !.. 

Disnerem tots tres, Andrei Càrlovich, ieu e son vielh oficier d’ordenança. Una frugalitat alemanda severa reinava a sa taula, e pense que la paur d’aver de temps en temps un autre convidat a son repas de celibatari era en partida la rason de mon despart precipitat a la garnison. L’endeman faguí mos adiussiatz au generau e partí vers ma destinacion.

CHAPITRE III

LA FORTARESSA

Restem dins la fortaressa,

Mingem dau pan, bevem de l’aiga.

Quand los enemics ferotges

Vendran per minjar los pastis

Faram per ilhs granda ribòta,

Charjaram lo canon de mitralha.

Chançon de sodards

Daus vielhs de l’ancian temps, mon amic.

   Lo dròlle (peça de Fonvizin, 1782)

La fortaressa de Bielogòrsc era a quaranta verstas[1] d’Orenborg. La rota seguiá los bòrds de la vau que tombavan drech dins Iaíc[2]. L’aiga era pas enquera gelada e, tristament, sas ersas de plomb venian negras contra los bòrds blancs de névia. Las estepas quirguizas s’espandian per-delai. Me perdí dins mas pensadas, mai que mai melancolicas. La vita de garnison me disiá ren. Taschava d’imaginar lo capitani Mirònov, mon comandant, e me representava un òme vielh, severe, esmalit, que coneissiá ren que lo servici, que per la mendra bricòla seriá preste a me metre en gàbia au pan e a l’aiga. Començava de far brun. Anavam redde.

– Som loenh de la fortaressa ? damandí a mon cochier.

– Gaire loenh. Vei-la ’lai.

’Visí de tots los biais en esperar veire daus bastions terribles, de las tors e daus valats ; veguí nonmas un vilatjon environat de palencs. D’un costat se vesian tres o quatre barjas de fen, meitat brechadas de névia, de l’autre un vielh molin quintat de biais e sas alas de telha que tombavan, abracadas.

– Ente es la fortaressa ? damandí, estonat.

– Vei-la ’quí, disset lo cochier, en me mostrar lo vilatjon e, emb ’quelas paraulas, i entrerem. Rasis lo portau, veguí un vielh canon de fonda ; las charrieras eran estrechas e serpentosas, las izbas eran bassas, en granda partida clujadas. Damandí que me menessan chas lo comandant e, un moment pus tard, la quibitca s’arrestet davant una pita maison de boesc, bastida sus un tuquet, rasis una egleisa parierament de boesc.

Degun venguet au-davant de me. Passí dins l’entrada e drubí la pòrta de l’avant-sala. Un vielh invalide, sietat sus la taula, cosiá un petaçon blu sus lo cobde d’un unifòrme verd. Li damandí de m’anonciar. 

– Entra, l’amic, chas nos son ’quí.

Entrí dins una pita peça plan pròpa, esgada coma dins lo temps. Dins lo coenh, i aviá un vaisselier, au mur, un diplòma d’oficier encadrat jos veire, a costat, òm vesiá daus imatges tradicionaus que mostravan la presa de Quistrin e d’Ochàcovo, e d’autres la chausida de la nòvia e l’entarrament dau chat[3]. Una vielha ’bilhada d’un mantelon e coifada d’un mochador de testa era sietada a la fenestra. Desbotjava un bleston que un pitit vielh bòrlhe en unifòrme d’oficier teniá tundit entre sos braç.

– Que i a-quò per vòstre servici, l’amic ? damandet la femna, en contunhar son trabalh. Respondí que era vengut per servir dins l’armada e me presentava, coma quo era mon dever, a monsur lo capitani. Emb ’quelas paraulas, cresiá m’adreçar au vielh, que ieu preniá per lo comandant, mas la vielha copet lo discors que aviá tornat dire en me-mesma mai d’un còp. 

– Ivan Cozmich es pas ’quí, disset. Es partit veire lo pair Gueràssim ; mas sei la patrona, l’amic, e quo es parier. Espere que seras amistos e de servici. Sieta-te, l’amic. 

Credet ad una dròlla de far venir lo sosoficier cosac. Lo uelh dau vielh bòrlhe m’espiava d’un aer interrogatiu. 

– Si sei pas tròp curios, çò-disset, dins quau regiment avetz servit ? 

Contentí sa curiosetat. 

– E si sei pas tròp curios, contunhet, perqué avetz estat mutat de la garda dins una garnison ?

Respondí que quo era la volontat daus superiors.

– Probablament per aver fait quauqua ren de vergonhos pas digne d’un oficier de la garda, contunhet mon interrogaire, inlassable. 

– ’Resta tas faribòlas, disset la femna dau capitani. Veses ben que lo jòune òme es gaste de son viatge ; a pas enviá de te respondre… (Baisses pas los braç…). E tu, mon amic, contunhet, en m’adreçar la paraula, portes pas pena que t’àian conhat dins nòstre país perdut. Ses pas lo prumier, mai lo darnier. Pacientas, t’i plairas. Quò vai far cinc ans que Shvabrin Alexei Ivànovich fuguet mutat chas nos per omicidi. Saber coma diable se conhet ’quí-dedins. Figura-te que surtit de la vila emb un luòctenent, prengueren lors espajas, e vei-los ’quí que se lancen l’un sus l’autre. Alexei Ivanich trauquet lo luòctenent ; e i aviá quitament dos tesmoenhs ! Que far ? Òm pòt pas empaichar lo malur.

A ’queu moment lo sosoficier entret, un Cosac jòune e plan crane.

– Maximich, disset la capitanauda. Dòna un lotjament a monsur l’oficier, mai que siá pròpe.

– Per vos servir, Vassilissa Iegòrovna, respondet lo sosoficier. Lo monsur podriá pas estre lotjat coma Ivan Polejàiev ?

– Colhonas, Maximich, disset la femna dau capitani, desjà que Polejàiev es a l’estrech. Quo es mon compair e eu oblueda pas que som sos superiors. Mena monsur l’oficier… Coma te disen, l’amic ? Piòtr Andreich ? Mena Piòtr Andreich chas Semiòn Cózov. Quo es un coquin, a laissat son chavau entrar dins mon vergier. E ben, Maximich, i a quauqua ren que vai pas ?

– Quò vai, respondet lo Cosac, doçament. Quo es nonmas que lo caporau Prohòrov s’es borrat emb la Ostinha Niegolina dins los banhs[4] per un conchon d’aiga bulhenta.

– Ivan Ignàtich ! disset la femna dau capitani au vielh bòrlhe. Vai destriar lo quau de Prohòrov o de la Ostinha es colpable e punis-los tots dos. Anem, Maximich, Diu te garde. Piòtr Andreich, Maximich vos vai menar a vòstre lotjament.

Saludí. Lo sosoficier me menet a una izba enjucada au bòrd de l’aiga, a la bela riba de la fortaressa. La meitat de l’izba era ocupada per la familha de Semiòn Cózov ; me laisseren l’autra meitat. I aviá una chambra passablament pròpa, mianada per ne’n far doas. Savielich se metet de nos i aisinar, e ieu, de ’visar per lo fenestron estrech. Davant me, s’espandiá l’estepa trista. De biais, òm vesiá quauquas meschantas pitas izbas e, dins la charriera, quauquas polas de çai de lai. Sus lo bassoelh, una vielha que teniá un bac credava a sos pòrcs que li respondian en coïnar familharament. Veiquí lo país ente era condamnat a passar ma jounessa. Lo maucòr me prenguet. Aní me coijar sens sopar, sens escoltar Savielich que me polhava e ’restava pas de dire, desconsolat : 

– Senhor, mon Diu ! Vòu ren minjar ! Que dirá nòstra dama si lo dròlle se laissa morir de fam ?

L’endeman matin, començava nonmas de me ’bilhar que la pòrta se drubit e que entret chas me un jòune oficier pas tròp grand, de chara burela, òrra, mas plan escarrabilhada.

– Perdonatz-me, me disset en francés, de venir sens ceremonia far vòstra coneissença. Arser ai apres que eratz ’quí e l’enviá de veire enfin una chara umana era tan fòrta que i teniá pus. Zo comprendretz quand auretz viscut aquí quauque temps.

Me dobtí que era l’oficier exclaus de la garda a causa dau duel. Se faguet coneitre. Shvabrin aviá obludat d’estre un einnocent. Sa conversacion era fina e interessanta. Me faguet una descripcion plan plasenta de la familha dau comandant, de sa gent e dau país ente la destinada m’aviá fait venir. Ieu risiá de bon còr. A ’queu moment l’invalide que ’dobava son unifòrme dins l’entrada chas lo comandant entret e me convidet a disnar de la part de la Vassilissa Iegòrovna. Shvabrin òfrit de venir coma me.

En apropchar de la maison dau comandant, veguerem sus la pita plaça una vintena de vielhs sodards invalides, emb de las treças lonjas, en tricòrnes. Fasian una linha. Davant, se teniá lo comandant, un vielh escarrabilhat, beu, en bonet e en rauba de Chinés. Voliam nos ’restar per ’visar l’exercici, mas nos preget d’anar chas la Vassilissa Iegòrovna e prometet de nos segre. 

– Aquí, nos disset, i a ren a veire per vautres.

La Vassilissa Iegòrovna nos reçaubet simplament e coralament e me tractet coma si m’agués totjorn conegut. L’invalide e la Palashca metian lo cubert. 

– Que fai nòstre Ivan Cozmich aüei, de se crebar entau au trabalh ? disset la femna dau comandant. Palasha, creda au monsur de venir disnar. Mas ente es la Masha ? 

A ’queu moment entret una dròlla que podiá aver dietz-e-uech ans, de chara redonda e ròsa, de piaus chastenh clar, placats darreir sas aurelhas totas rojas. Au prumier còp d’uelh, me plaguet gaire. L’espií emb mos prejutjats, per l’amor que Shvabrin m’aviá parlat de la Masha, la filha dau capitani, coma d’una pita einnocenta.

La Mària Ivànovna se sietet dins un coenh e se metet de coser. De ’queu temps, porteren la sopa de chauls. La Vassilissa Iegòrovna, que vesiá totjorn pas venir son òme, tornet dire a la Palashca de l’anar querre.

– Dija au monsur que los convidats esperen e que la sopa vai fregir ; queraque, l’exercici durará mai que nautres, aurá plan lo temps de s’esbadoirar son aise un autre còp. 

Lo capitani fuguet tòst ’ribat, acompanhat dau pitit vielh bòrlhe.

– Que se passa, nòstre òme ? li disset sa femna, quò fai un brave moment que lo repas es sus la taula e òm cuja pas te far venir ! 

– Escolta, Vassilissa Iegòrovna, respondet Ivan Cozmich, m’ocupava dau servici ; fasiá l’instruccion a nòstres pitits sodards.

– Taisa-te, repliquet la femna dau capitani. Quo es nonmas per gloriosetat que fases l’instruccion ; ilhs, l’exercici lor sierv de ren, e tu, i coneisses ren. Vaudriá tant que demoresses a la maison per prejar lo bon Diu. Farias mielhs. Chars convidats, v’en prege, a taula.

Nos sieterem per disnar. La Vassilissa Iegòrovna ’restava jamai de parlar e de me pausar un fum de questions : los noms de mos parents, si eran vius, ente restavan, si avian gròs de fortuna ... Quand saubet que mon pair aviá tres cents paisans en servatge, disset : 

– Quo es pas ren ! I a de la gent plan riches totparier. Nautres, mon amic, avem per nos servir nonmas la Palashca, mas Diu mercés, vivem nòstra vita. La sola chausa, quo es nòstra dròlla a maridar ; quala pegulhiera aura-t-ela ? sa penchen, son escoba, e tres copecs (lo bon Diu me perdòne) per anar aus banhs. Quò anirá plan si se tròba un brave òme, autrament, demorará a la pendilha lo restant de sa vita. 

Parí un còp d’uelh a la Mària Ivànovna ; venguet tota roja e quitament de las lagremas tomberen sus sa sieta. Me faguet pitat ; chamgí viste la conversacion.

– Ai auvit dire que los Bashquirs s’aprestavan a atacar vòstra fortaressa, faguí, pro fòra perpaus.

– Qui te z’a dich, mon amic ?  damandet Ivan Cozmich.

– Quò me fuguet dich a Orenborg, respondí.

– Faribòlas ! Quò fai longtemps que se’n parla pus chas nos. Los Bashquirs son un pòble espaurit, e avem dondat los Quirguiz. Queraque, vendran pas nos atacar ; si venen, te lor farai una espaurujada que demoraran tranquilles dietz ans de temps.

– E vos, contunhí, en m’adreçar a la femna dau capitani, avetz pas paur de restar dins una forteressa a portada de dangiers pariers ?

– Sei acostumada, mon amic. Quò fai vint ans que nos fagueren venir dau regiment e, lo bon Diu nos sauve, me fasian plan paur, ’quilhs sauvatges ! Pas pus tòst que vesiá lors bonets de lop cervier e que auviá lors sisladas, creu-me si voles, mon amic, quò me minjava los fetges. Mas aura, ai talament l’abituda que bolegue pas d’ente sei quante nos venen dire que los brigands barrutlen rasis la fortaressa.

– La Vassilissa Iegòrovna es una femna plan coratjosa, disset Shvabrin, d’un aer important. Ivan Cozmich ne’n pòt tesmonhar.

– Òc, me podes creire, la femna a pas freg aus uelhs.

– E la Mària Ivànovna ? damandí, es tant ardicha coma vos?

– Si es ardicha ? respondet sa mair. Non, es capona. Enquera aura, pòt pas auvir un còp de fusilh que quò la fai trassalir coma una fuelha. Quante, quò fai dos ans, per ma festa, Ivan Cozmich se metet en testa de far petar lo canon, ela, ma paubra pita, fuguet talament espaurida que ne’n manquet partir dins l’autre monde.  Dempuei, lo fasem pus petar ’queu filh de garça de canon.

Nos leverem de taula. Lo capitani e sa femna s’aneren coijar. Aní chas Shvabrin e passí tota la serenada coma se.

CHAPITRE IV

LO DUEL

En garda, defend-te !

Me veiras te traucar lo ventre.

                Cniajnín

C

Quauquas setmanas passeren, e ma vita a Bielogòrsc venguet pas solament suportabla, mas quitament plasenta. Era reçaubut coma un parent dins la maison dau comandant. L’òme e la femna eran plan de brava gent. Ivan Cozmich, que era passat per los enfants de tropa per venir oficier era un òme simple, que aviá gaire d’instruccion, mas tot plen d’onestetat e de bontat. Quo era sa femna que lo menava, mas quò s’acordava plan emb son indoléncia. Vassilissa Iegòrovna s’ocupava daus afars militars coma daus seus e comandava dins la fortaressa parier coma dins sa pita maison. La Mària Ivànovna ’chabet tòst de far la sauvatja coma me. Aprenguerem a nos coneitre. Trobí una dròlla plena d’eime e de sensibilitat. Sens me’n rendre compte, m’estachí a ’quela brava gent, quitament a Ivan Ignàtich, lo luòctenent bòrlhe de la garnison. Shvabrin aviá dins l’idéia que l’òme aviá una relacion mau-onesta emb la Vassilissa Iegòrovna, çò que aviá pas la mendra versemblança, mas eu ne’n migrava gaire.

Fuguí nommat oficier. Ma vita ne’n venguet pas mai penibla. Dins ’quela fortaressa astrucha, i aviá pas de revudas, pas d’exercicis, pas de torns de garda. Per se far plaser, daus còps, lo comandant fasiá far l’exercici a sos sodards, mas cujava pas lor far saber quau costat era lo drech e lo quau lo mance, mai si mai d’un, chasque còp que devian virar, per pas se trompar, fasian sus ilhs un signe de crotz. Shvabrin aviá quauques libres francés. Me metí de los legir, e me’n venguet lo gost de la literatura. Tots los matins legissiá, m’exerçava a la traduccion, mai daus còps a compausar daus vers. Disnava regulierament chas lo comandant, ente aviá costuma de passar lo resta de la jornada. De temps en temps, lo pair Gueràssim e sa femna, l’Acolina Pamfílovna, la prumiera portairitz de novelas dau país, venian velhar. A.I. Shvabrin e, quò vai sens dire, nos vesiam tots los jorns ; mas trobava sa conversacion de mai en mai mau-plasenta. Sas colhonadas sens fin a perpaus de la familha dau comandant me plasian pas dau tot, subretot sas remarcas ponchudas sus lo compte de la Mària Ivànovna. Aviá degun mai per companhiá a la fortaressa, mas ne’n desirava quitament pas.

Los Bachquirs fagueren mentir las prediccions ; se revolteren pas. La patz reinava autorn de nòstra fortaressa. Mas la tranquillitat fuguet ropta d’un sole còp per un incident intèrne.

Coma z’ai dich, m’ocupava de literatura. Mas experienças eran remarcablas per l’epòca, e Alexandr Petròvich Somaròcov ne’n faguet tot plen de compliments quauquas annadas pus tard. Un còp, arribí a escriure una pita chançon que ne’n era content. Quo es plan conegut, los poetas fan semblant de damandar conselh per l’amor de trobar un auvidor benvolent. Alaidonc, torní copiar ma pita chançon e la portí a Shvabrin, que era lo solet dins la fortaressa  capable d’estimar las òbras d’un poeta. Aprep un pitit preambule, surtí mon quasern de ma pòcha e li legí ’quilhs vers :

En tuar la pensada amorosa,

Tasche plan d’obludar la bela,

E, a ! en fugir la Mashà,

Pense trobar la libertat.

Mas los uelhs que m’an fait preisonier

A tot moment son davant me

E an treblat mon esperit,

An roinat la patz de mon arma.

Tu que coneisses mos malurs,

Masha, pren pitat de me,

De me veire dins lo torment,

Paubre preisonier de tu.

– Coma zo trobas ? damandí a Shvabrin, en esperar daus compliments, coma un tribut que m’era degut de totas faiçons. Mas fuguí plan deçaubut quand Shvabrin, que de costuma era perdonaire, anonciet sens balançar que ma chançon valiá ren.

– E perqué ? damandí sens far veire mon despiech.

– Perque, respondet, ’quilhs vers son pas melhors que los de mon mestre, Vassíli Quirílich Trediacòvsqui. Me fan pensar a sos meschants coblets d’amor.

Puei me prenguet lo quasern e se metet de ne’n ressegre sens pitat tots los vers e tots los mots en se trufar de me d’un biais plan fissador. I tenguí pus, li ’rachí mon quasern de las mans e li dissí que jamai pus de ma vita li fariá veire mas compausicions. Shvabrin se trufet quitament de ’quela menaça.

– Veiram ben, çò-disset, un poeta pòt pas far sens auvidor, pas mai que Ivan Cozmich de son carrafon de vòdca avant de disnar. Mas la quau es-quò ’quela Masha que li declaras ta tendressa e ta dolor d’amor ? Es-quò pas la Mària Ivànovna ?

– Quo es pas ton afar, respondí, potinhat, quau es ’quela Masha. Ai pas mestier de ton avis, mai de tas supausicions.

– Ò-ò ! Poeta glorios e galant taisos ! contunhet Shvabrin, que m’esfeunissiá de mai en mai. Mas escolta un conselh d’amic ; si voles que quò marche, te conselhe pas de t’i prener entau, emb de las pitas chançons.

– Que voles dire, monsur ? Explica-te ! 

– Emb plaser. Quò vòu dire que si voles que la Mària Ivànovna te venhe veire quand fai brun, a la plaça de tas pitas chançons, òfra-li un parelh de pendents d’aurelhas.

Me sentí bulhir los sangs.

– Perqué as d’ela una idéia pariera ? li damandí, en taschar malaisadament de retener ma colera.

– Per l’amor, respondet en se rire coma un demon, que coneisse d’experiéncia sas abitudas e son caractari.

– Quo es pas verai, coquin ! m’escredí, enrabiat. Quo es una messonja de las mai desvergonhadas !

La chara de Shvabrin se tresmudet.

– Ne’n vos tiraretz pas entau, me disset, en me sarrar lo braç. Me donaretz satisfaccion.

– A ton servici. Quante voldras ! respondí, plan content. 

A ’queu moment, era preste a l’espeunar.

Aní còp sec veire Ivan Ignàtich e lo trobí emb una agulha a la man ; la femna dau capitani li aviá comandat d’enfilar daus champanhòus que voliá far sechar per l’ivern.

– A, Piòtr Andreich ! Setz plan benvengut ! Pòde vos damandar l’afar que vos mena ?

En pauc de paraulas, li expliquí que m’era braulhat emb Alexei Ivanich e que li damandava, a se, Ivan Ignàtich, d’estre mon tesmoenh. Ivan Ignàtich m’escoltet emb atencion, sens ’restar de m’espiar emb son uelh solet.

– Me disetz que voletz traucar la peu d’Alexei Ivanich e voletz que ieu siá vòstre tesmoenh ? Quo es ben quò ?

– Quo es quò.

– Perdonatz-me, Piòtr Andreich. Qu’avetz manigançat ? Vos ses baralhat emb Alexei Ivanich ? Brave malur ! L’insulta se pendilha pas a la botoniera. Vos a insultat, insultatz-lo. Vos a fotut sus lo morre, brejatz-li las aurelhas, un còp, dos còps, tres còps ; puei separatz-vos, vos tornaram acordar. Autrament, es-quò ben far de tuar son vesin, zo vos damande ? Mai enquera, si quo era vos que picavatz Alexei Andreich. Diu me perdòne que l’aime gaire. Mas si quo es eu que vos trauca ? Quo será dau brave trabalh ! E lo quau se trobará béstia, zo vos damande ?

Los rasonaments dau bon luòctenent me fagueren pas balançar. Volguí pas chamjar d’idéia. 

– Coma voldretz, disset Ivan Ignàtich. Fasetz coma pensatz. Mas perqué faudriá que fuguesse tesmoenh ? De quau drech ? La gent se baten, quo es pas d’aüei. Ai maniat dau Suedés mai dau Turc ; ai vut de tot.

Taschí coma poguí de li explicar lo ròtle d’un segond, mas aguí beu far, Ivan Ignàtich i comprenguet ren. 

– Vos damande perdon, mas si me deve meslar de ’quel afar, fariá benleu mielhs d’anar veire Ivan Cozmich per li raportar, per obligacion militara, que quauqua meschanta coquinariá que vai contra l’interès de l’estat es a se manigançar dins la fortaressa, e damandar a monsur lo comandant si trobariá pas desirable de prener las mesuras oportunas…

Prenguí paur ; supliquí Ivan Ignàtich de ren dire au comandant, e zo li faguí prometre. Me donet sa paraula e decidí de far sens se.

Passí la serenada, coma de costuma, chas lo comandant. Fasiá semblant d’estre content e indiferent per l’amor de ren laissar sospechar e d’evitar las questions mauvengudas ; mas reconeisse que aviá pas lo sang-freg de que se pòden vantar quasi totjorn los que an estat dins ma situacion. ’Queste ser, era portat a la doçor e l’atendriment. La Mària Ivànovna me plasiá mai que de costuma. L’idéia que la vesiá benleu per lo darnier còp li donava per me quauqua ren d’esmovent. Shvabrin venguet. Lo prenguí a part e l’assabentí de ma conversacion emb Ivan Ignàtich.

– Avem gran mestier de segonds, disset sechament ; faram sens ilhs.

Convenguerem de nos batre darreir las barjas rasis la fortaressa e de nos i trobar l’endeman matin a set oras. Parlavam tots dos tan suausadament que Ivan Ignàtich, de jòia, se traït.

– Quò fai un moment que agués faugut far entau, me disset, plan content ; una meschanta patz vau mai qu’una bona baralha ; au diable l’onor si gardatz la vita. 

– De que ? De que, Ivan Ignàtich ? disset la comandanta que tirava las cartas dins lo canton ; ai pas ben auvit.

Ivan Ignàtich, que me vesiá maucontent e se rapelava sa promessa, se treblet e saubet pas que respondre. Shvabrin venguet a son secors.

– Ivan Ignàtich, çò-disset, apròba nòstre acòrd.

– E emb lo quau, mon amic, as agut baralha ?

– Ieu e Piòtr Andreich nos som brejats per de bon.

– E perqué donc ?

– Per una pita chançon de ren dau tot, Vassilissa Iegòrovna.

– Avetz trobat mejan de vos braulhar ! Per una chançon ! Coma se fai-quò ?

– Veiquí. I a gaire de temps Piòtr Andreich a fait una pita chançon que m’a chantada aüei e ai enrotat la miá :

Filha dau capitani

T’anes pas passejar a mianuech…

Ne’n venguerem a nos brejar. Piòtr Andreich cuget s’esmalir, mas ’chabet per estimar que tot lo monde an lo drech de chantar çò que vòlen per quau que siá. Quò se ’chabet entau.

L’esfrontariá de Shvabrin manquet m’esmaliciar, mas degun mai compreniá l’insoléncia de sas paraulas en-dejos, dau mens, degun ne’n faguet de cas. La conversacion passet de las chançons aus poetas ; lo comandant remarquet que eran tots daus loirards e daus sadolauds e me conselhet en amic de laissar la poesia, chausa que valiá ren per lo servici e que menava a ren de bon.

Podiá pus endurar la preséncia de Shvabrin. Prenguí comget dau comandant e sa familha. Un còp tornat chas me, ’visí mon espaja, passí los dets sus la poncha e me coigí en damandar a Savielich de m’esvelhar a sieis oras.

L’endeman, a l’ora convenguda, era desjà darreir las barjas a esperar mon enemic. Fuguet tòst ’ribat.

– Quauqu’un pòt nos veire. Faut pas perdre de temps.

Quiterem nòstres unifòrmes e demorerem en gilet. Tirerem nòstras espajas. A ’queu moment, de darreir una barja, veguerem surtir Ivan Ignàtich emb benleu cinc invalides. Nos ordonet d’anar chas lo comandant. Obaïrem, despiechats. Los sodards nos encerclavan. Anerem a la fortaressa darreir Ivan Ignàtich, que nos menava en trionfe en s’uflar que quo era pas de creire.

Entrerem dins la maison dau comandant. Ivan Ignàtich drubit las pòrtas e anonciet :

– Los ai menats ! 

La Vassilissa Iegòrovna nos esperava.

– A, mos paubres dròlles ! Quo es dau brave ! Coma ? De que ? Enginhar un murtre dins nòstra fortaressa ! Ivan Cozmich, fai-los arrestar còp sec. Piòtr Andreich, Alexei Ivanich, portatz-me ’quí vòstras espajas ; balhatz, balhatz. Palashca, pòrta-las a la granja. Piòtr Andreich, esperava pas quò-’quí de ta part. Deurias aver onta. Quo se compren per Alexei Ivanich que es estat mutat de la garda per son crimi, que creu pas au bon Diu, mas tu ? Prenes lo mesma chamin ?

Ivan Cozmich aprobava sa femna dau tot au tot e, en mòda de senténcia, tornava dire : 

– As auvit ? La Vassilissa Iegòrovna a rason. Los duels son formalament interdichs dins lo reglament militar.

De ’queu temps, la Palasha nos prenguet nòstras espajas e las portet a la granja. Me poguí pas retener de rire. Shvabrin contunhava de se carrar :

– Emb tot lo respect que vos deve, disset, sens perdre son sang-freg, pòde nonmas remarcar que vos donatz de la pena per ren en nos sometre a vòtre jutjament. Laissatz-zo a Ivan Cozmich, quo es de sa responsabilitat.

– A, mon amic, repliquet la comandanta, l’òme e la femna serian pas un sole esperit e una sola charn ? Ivan Cozmich, que fas ’quí a badar lo bec ? Barra-los còp sec ente seran separats au pan e a l’aiga jusc’a temps que lor bestiariá siá garida, e que lo pair Gueràssim lor balhe una peniténcia, que damandan au bon Diu de lor perdonar e que se repentan davant los òmes.

Ivan Cozmich sabiá pas coma far. La Mària Ivànovna era blancha coma un linge. Petit a petit, la tempesta s’estanchit, la comandanta s’assuauset e nos obliget de nos embraçar. La Palasha nos tornet nòstras espajas. Surtirem de chas lo comandant en far semblant d’aver fait la patz. Ivan Ignàtich nos seguet. 

– Avetz pas onta ? li dissí, esmalit. Nos avetz desnonciats au comandant aprep aver donat vòstra paraula.

– Lo bon Diu m’es tesmoenh que ai ren dich a Ivan Cozmich. Quo es la Vassilissa Iegòrovna que m’a fait parlar. A pres totas las dispausicions sens ren dire au comandant. Mas lauvat siá Diu que quò ’chabés entau.

Emb ’quelas paraulas, prenguet lo chamin de sa maison ; Shvabrin e me demorem chara a chara.

– Nòstre afar se pòt pas ’chabar entau, li dissí. 

– De segur. Respondretz emb vòstre sang de vòstra impertinéncia. Mas aura nos van probablament survelhar. Faudrá que fasam semblant quauques jorns. Au reveire !

E  nos eslunherem l’un de l’autre sens far ren pareitre. 

Un còp tornat chas lo comandant, aní a mon abituda me sietar a costat de la Mària Ivànovna. Ivan Cozmich era pas ’quí e la Vassilissa Iegòrovna s’ocupava de la maison. Nos parlerem a mieja votz. La Mària Iegòrovna me disset amistosament lo meschant sang que se fasian tots a causa de ma baralha emb Shvabrin.

– Quò me glacet los sangs quand nos disseren que voliatz vos batre emb de las espajas. De son-t-ilhs bizards, los òmes ! Per una paraula de travers que aurian segurament obludada una setmana pus tard, son prestes a s’estripar e a sacrifiar pas solament lor vita, mas lor consciéncia, mai lo bonur de los que… Mas sei segura que quo es pas vos que avetz començat. Quo es probablament Alexei Ivanich que ne’n es causa.

– Que zo vos fai pensar, Mària Ivànovna ?

– Quo es entau. Es talament mocandier. Aime pas Alexei Ivanich. M’es plan aïssable. Pertant, chausa estonanta, per ren au monde li voldriá desplaire. Auriá tròp paur. 

– E que ne’n pensatz, Mària Ivànovna : li plasetz o li plasetz pas ? 

La Mària Ivànovna ne’n bretoneget e venguet tota roja.

–  M’es ’vis, çò-disset, pense que li plase. 

– Que zo vos fai pensar ? 

– M’a fait una damanda.

– Una damanda ? Vos a fait una damanda ? Quoras ?

– Antan. Benleu dos mes avant que venguessetz.

– E lo volgueretz pas ? 

– Coma vesetz. De segur, Alexei Ivanich es un òme fin, de bona familha e que a dau ben ; mas quand pense que lo faudriá potonar jos la corona davant tots… Per ren au monde ! E i a pas de fortuna que tene !

Las paraulas de la Mària Ivànovna me drubiren los uelhs e me fagueren comprener tot plen de chausas. Comprenguí perqué Shvabrin voliá tant ne’n dire dau mau. Aviá probablament remarcat nòstre penchant l’un per l’autre e eissaiava de nos eslunhar l’un de l’autre. Las paraulas que eran causa de nòstra baralha me sembleren enquera mai aïssablas quand, au luòc d’una mocariá grossiera, veguí una calomnia calculada. Mon enviá de punir l’insolent mau-disent ne’n fuguet pus fòrta, e quò me tainava de trobar lo moment.

Esperí gaire de temps. L’endeman, dau temps que era a escriure una elegia e que rosjava ma pluma en cherchar la rima, Shvabrin tustet jos mon fenestron. Laissí ma pluma, prenguí mon espaja e surtí.

– Perqué esperar enquera ? me disset Shvabrin. Degun nos survelha. Anam a la ribiera. I seram pas desrenjats.

Partirem sens ren dire. Davalarem lo sendareu redde, nos arresterem rasis l’aiga e tirerem nòstras espajas. Shvabrin era pus adrech que me, mas ieu era pus fòrt e pus ardich. Monsieur Beaupré, que era estat sodard, m’aviá donat de las leiçons d’escrima e ne’n profechí. Shvavrin cresiá pas trobar un enemic tan dangieros. Passerem un moment sens poder nos far de mau, mas a la fin, coma aviá remarcat que Shvabrin flacava, me metí de l’atacar emb mai de vigor e lo butí quasi jusc’a dins l’aiga. Tot d’un còp auví quauqu’un credar mon nom. Virí la testa e veguí Savielich que davalava lo terme per lo sendareu en correr… A ’queu moment, quò me trauquet la peitrena dejos l’espatla drecha. Tombí e perdí coneissença.

CHAPITRE V

AMOR

A, jòuna dròlla, genta dròlla

Te marides pas, te marides pas ;

Damanda a ton pair e ta mair,

Ton pair, ta mair e tos parents,

Espera donc d’aver mai d’eime,

Mai de rason per pegulhiera.

       Chançon populara

Si trobas mielhs que me, m’obludaras,

Si trobas pieg que me, te sovendras.

     Autra chançon populara

Quand torní a me, passí longtemps sens poder me rapelar e comprener çò que m’aviá arribat. Coijat sus lo liech, dins una chambra inconeguda, me sentiá feble, feble. Savielich era plantat davant me ; teniá una chandela. Eran a desfar sonhosament los bendatges estachats autorn de ma peitrena e de mon espatla. Petit a petit, mas idéias s’esclarziren. Me rapelí mon duel e me calculí que era nafrat. A ’queu moment, la pòrta s’esjanlhet.

– Coma vai ? » suchetet una votz que me faguet trassalir. 

– Totjorn parier, respondet Savielich, emb un sopir. Quò fai mai de quatre jorns que a pas sa coneissença.

Me volguí virar, mas poguí pas.

– Ente sei ? Qui es-quò que es ’quí ? dissí, emb me forçar.

La Mària Ivànovna apropchet de mon liech e se clinet sus me.

– A ! Coma vos sentetz ?

– Diu mercés… dissí d’una votz febla. Quo es vos, Mària Ivànovna ? Dijatz-me…

Aviá pus la fòrça de contunhar ; dissí ren pus. Savielich aguet una credada. La jòia se vesiá sus sa chara.

– Es tornat a se ! Es tornat a se ! Lauvat siá Diu ! M’a plan fait migrar ! Quo es pas ren, mai de quatre jorns !.. 

La Mària Ivànovna li copet la paraula.

– Li parles pas tròp, Savielich. Es enquera feble.

La Mària Ivànovna surtit e barret doçament la pòrta en la laissar entrebadada.

Mas idéias bolegavan. Alaidonc, ieu era dins la maison dau comandant. La Mària Ivànovna entret e venguet me veire. Voliá pausar quauquas questions a Savielich, mas lo vielh secodiá la testa e se barrava las aurelhas. De despiech, barrí lo uelhs, lo durmir me prenguet e obludí tot.

Quand m’esvelhí, credí a Savielich, mas a sa plaça, veguí davant me la Mària Ivànovna ; sa votz d’angel me saludet. Saubriá pas dire la doçor dau sentiment que aguí a ’queste moment. Li prenguí la man e la gardí contra me en purar de la lagremas d’atendriment. La Masha me la laissava… Tot d’un còp, sas pòtas çuperen mas jautas e sentí lor poton chaud e umide. Lo fuòc de l’amor me ganhet.

– Genta Mària Ivànovna, que ses tan bona, li dissí, sias ma femna, fai mon bonur.

La Mària Ivànovna se reprenguet.

– Per l’amor de Diu, demoratz tranquille, disset, en dòstar sa man. Setz pas enquera tirat de dangier : la plàia pòt enquera se drubir. Fasetz atencion a vos, fugués-quò nonmas per me. » 

Puei se’n anet, en me laissar dins un eniuradis de bonur. L’amor me reviscolet. Será ma femna ! M’aima ! ’Quela idéia emplissiá tota mon existéncia.

A partir de ’queu jorn, me sentí de mielhs en mielhs. Quo era lo barbier dau regiment que me sonhava, per l’amor que, a la fortaressa, i aviá pas d’autre metge e, Diu mercés, eu fasiá pas lo sabent. La jounessa e la natura enanceren ma garison. Chas lo comandant, tot lo monde me coconavan. La Mària Ivànovna s’eslunhava jamai de me. Perdiu, a la prumiera enchaison, torní a la declaracion interrompuda e ’queste còp, la Mària Ivànovna m’escoltet emb mai de paciéncia. Sens far de manieras, reconeguet la clinada de son còr e disset que son pair e sa mair serian contents de la veire urosa. 

– Mas pensa-i seriosament ; dau costat de tos parents, i aura pas d’entraupa ?

Me calculí. Dobtava pas de la tendressa de ma mair, mas, coneissent las costumas e lo biais de veire de mon pair, sentiá ben que fariá gaire de cas de mon amor e i veiriá nonmas un embeguinament de jounessa. Ne’n parlí franchament a la Mària Ivànovna e decidí, totparier, d’escriure a mon pair emb tota l’eloquéncia que ne’n era capable per li damandar sa beneisida. Faguí legir la letra a la Mària Ivànovna que la trobet talament convenceira e esmoventa que fuguet segura de son succès e s’abandonet aus sentiments de son còr tendre emb tota la fisança de la jounessa e de l’amor.

Faguí la patz emb Shvabrin dins los prumiers jorns que fuguí garit. Ivan Cozmich, en me polhar per lo duel, me disset :

– E, Piòtr Andreich, te deuriá far arrestar, mas ses desjà pro punit entau. E Alexei Ivanich es jos bona garda dins la granja e son espaja es barrada emb clau chas la Vassilissa Iegòrovna. Quò lo fará calcular e se repentir. 

Ieu era tròp uros per gardar dins lo còr un sentiment d’aguissença. Me metí de plaidiar per Shvabrin e lo comandant, dins sa bontat, emb lo consentiment de sa femna, se decidit de lo liberar. Shvabrin venguet me veire. Declaret que rencurava plan çò que aviá ’ribat entre nautres, reconeguet que era colpable de tot au tot e me damandet d’obludar lo passat. Coma ieu era pas d’una natura rancunosa, li perdoní sincerament nòstra baralha, mai la nafra que m’aviá facha. Dins sa calomnia, veguí lo despiech de l’amor pròpe umiliat d’un galant rebutit. Perdoní generosament a mon rivau mauchanços.

En pauc de temps, comencí d’anar mielhs e poguí tornar a mon lotjament. Me tainava de reçaber una responsa a la letra que aviá enviada, sens tròp ausar esperar e en taschar d’obludar mas pressentidas. Aviá enquera ren dich de mas intencions a Ivan Cozmich e a la Vassilissa Iegòrovna, mas ma damanda los agués pas estonats. Ni me ni la Mària Ivànovna eissaiavam d’escondre nòstres sentiments e eram desjà segurs de lor acòrd.

A la fin, un matin, Savielich entret chas me emb una letra. La li ’rachí de las mans ; i teniá pus. L’adreça era escricha de la man de mon pair. Quò me faguet esperar quauqua ren d’important per l’amor que, a l’acostumat, quo era ma mair que m’escriviá e mon pair apondiá quauquas linhas a la fin. Fuguí un moment sens dessagelar la letra e torní legir l’en-testa solemnau :

« A mon filh Piòtr Andreievich Griniòv, governament d’Orenborg, fortaressa de Bielogòrsc. » 

Eissaií de devinar dins l’escritura coma mon pair era lunat e me resouví de drubir la fuelha plejada. D’abòrd que legí la prumieras linhas, veguí que tot l’afar aviá fait frolhon. Veiquí çò que disiá :

« Mon filh Piòtr,

Reçauberem lo 15 dau mes ta letra ente damandas nòstre consentiment e nòstra benesida per ton maridatge emb la Mària Ivànovna, la filha Mirònov. Ai pas idéia de te donar mon consentiment, e ma benesida pas mai, mas enquera, sei per anar ente ses te balhar una bona leiçon coma ad un mainatge per tos meschants torns, tot oficier que ses, per l’amor que as mostrat que ses pas enquera digne de portar l’espasa que te fuguet donada per defendre la patria e non pas per daus duels emb daus galapians coma tu. Vau escriure còp sec a Andrei Càrlovich, per li damandar de te mutar dins un endrech eslunhat de la fortaressa de Bielogòrsc, ente la bestiariá te passará. Quand aprenguet que t’avias batut en duel e que eras nafrat, ta mair tombet malauda e pòt pas enquera se levar. Que anem far de tu ? Prege Diu que te melhores, mai si ause pas esperar en Sa granda misericòrdia.

Ton pair A. G. »

La lectura de ’quela letra esvelhet en me de las emocions mesladas. Las paraulas duras, que mon pair mainatjava gaire, me macheren au fons de me. Lo desdenh que mostrava per la Mària Ivànovna me pareissiá desconvenent mai injuste. De pensar que seriá eslunhat de la fortaressa de Bielogòrsc, ne’n era espaventat mas, mai que tot, çò que me fasiá degreu, quo era la maladiá de ma mair. Ne’n aviá contra Savielich, perque era segur que era causa que chas nos avian apres mon duel. M’arrestí de far lo vai-e-ven dins ma pita chambra, me plantí davant se e pausí sus se una espiada terribla : 

– Quo era pas pro que, a causa de tu, fuguesse nafrat e au bòrd de la tomba un mes de temps, voles enquera far morir ma mair !

Savielich ne’n fuguet coma fodrejat.

– Perdona-me, nòstre monsur, disset Savielich, que ne’n cuget safronar, que dises ? Sei causa que fugueres nafrat ! Diu m’es tesmoenh que corguí per te parar en metre ma peitrena davant l’espasa d’Alexei Ivanich ! Quo es ’quela garça de vielhessa que me’n a empaichat. E que ai fait a ta mair ? 

–  Que as fait ? Qui t’a damandat d’escriure per me denonciar ? Es-quò que t’an mes a mon servici per m’espionar ? 

– Ieu t’ai denonciat ? respondet Savielich en plors. O Diu ! Senhor ! E ben, legis çò que m’escris lo monsur ; veiras ben coma t’ai denonciat.

Alaidonc, surtit una letra de sa pòcha e veiquí çò que legí :

« Deurias aver onta, vielha raca, de pas m’aver dich, coma zo t’aviá ben recomandat, çò qu’a fait mon filh Piòtr Andreich e que daus estrangiers fuguessan oblijats de zo me far saber. Es-quò entau que acomplisses ton pretzfait e la volontat de ton mestre ? Te farai anar gardar los pòrcs, vielha raca, per me pas aver dich la veritat e per aver estat de bana emb lo dròlle.

Quand reçaubras ’quela letra, te comande de me donar còp sec de las novelas de sa santat, que, d’aprep çò que m’escriven, s’es amelhorada, de me dire ente, exactament, fuguet nafrat e si l’an plan sonhat. »

Quo era evident que Savielich era pas en tòrt e que li aviá fait despiech per ren emb mos repròches e mos dobtes. Li damandí perdon ; mas lo vielh era inconsolable.

– Veiquí perque ai viscut, çò-disiá, veiquí coma ai meritat d’estre tractat per mos mossurs ! Sei una vieilha raca, un gardaire de pòrcs, e es-quò ieu que sei de blamar per ta nafra ? Non, mon dròlle, Piòtr Andreich, quo es pas ieu, quo es ’queu filh de loira de mòssié que ne’n es causa : t’a apres a fissar emb daus astes de fer en trepinhar, de creire que las fissadas e lo trepinhadis te pòden garantir d’un òme chaitiu ! Avian plan mestier de prener un mòssié e de minjar daus sòus per ren !

Mas quau era lo qu’aviá pres sus se d’assabentar mon pair de ma conducha ? Lo generau ? A çò que semblava, fasiá gaire de cas de me e Ivan Cozmich aviá pas vut la necessitat de far un rapòrt sus mon duel. Me perdiá dins las supausicions. Mos dobtes s’arresteren sus Shvabrin. Era lo solet que aviá interès d’una denonciacion que las consequéncias ne’n serian de m’eslunhar de la fortaressa e de me separar de la familha dau comandant.

Aní parlar de tot quò a la Mària Ivànovna, que venguet au-davant de me sus lo bassoelh.

– Que vos a ’ribat ? disset, quand me veguet. Setz blanc coma un linçòu ! 

– Tot es ’chabat, repondí, en li balhar la letra de mon pair.

Venguet blancha a son torn. Quand aguet legit la letra, la me tornet e disset d’una votz tremolanta :

– Vese que quo es ma destinada… Vòstres parents nos vòlen pas, me e ma familha. La volontat dau Senhor siá facha. Diu sap mielhs que nautres çò que nos conven. I a ren a far, Piòtr Andreich ; vos, dau mens, siatz uros… 

– Non gran ! m’escredí en li prener la man. M’aimas, sei capable de tot ! Anam tombar de janoelhs davant ton pair e ta mair ; son de la gent simples, pas de la gent fiers e sens còr… donaran lor beneisida, nos maridaram… e emb lo temps, amistonaram mon pair ; ma mair nos defrendrá ; eu me perdonará… 

– Non, Piòtr Andreich, respondet la Masha, nos maridaram pas sens lo consentiment de tos parents. Sens lor consentiment, trobaras pas lo bonur. Plejam-nos a la volontat de Diu. Si trobas la que t’es destinada, si ne’n aimas una autra – Diu te garde, Piòtr Andreich, prejarai per vautres dos… 

Esclatet de purar e s’eslunhet ; cugí la segre dins sa chambra, mas sentiá que seriá pas en estat de demorar mestre de me e torní a ma maison.

Era ’quí sietat, perdut dins mon soschament, que Savielich copet mas meditacions.

– Veiquí, nòstre monsur, disset en me parar un bocin de papier cubert d’escritura, ’visa donc si sei lo denonciaire de mon monsur e si eissàie de braulhar lo pair e lo filh.

Prenguí lo papier. Quo era la responsa de Savielich a la letra que aviá reçaubuda.

« Nòstre monsur Andrei Petròvich, nòstre char senhor,

Ai plan agut l’onor de reçaber vòstra letra, ente setz esmalit contra me, vòstre esclau, perque, çò-disetz, ai pas escoltat las recomandacions de mon mestre. Sei pas una vielha raca, mas vòstre servidor fideu, segue los òrdres de mon senhor e vos ai totjorn servit de mon mielhs, que mos piaus son venguts blancs a vòstre servici. Vos ai ren dich de la nafra de Piòtr Andreich per vos pas far migrar per ren. Ai auvit dire que nòstra dama Avdòtia Vassilievna ne’n fuguet malauda de paur, mai prejarai plan lo bon Diu per sa santat. Piòtr Andreich fuguet nafrat en-dejos de l’espatla drecha, a la peitrena, dejos lo pitit òs, sus una prigondor de tres poces, e es demorat chas lo comandant, ente lo porterem en lo tornar dau bòrd de l’aiga e quo es nòstre barbier, Stepan Paramònov, que l’a sonhat ; e aura, Diu mercés, Piòtr Andreich es garit e pòde nonmas dire dau ben de se. Los comandants, ai auvit dire, ne’n son contents ; es coma un filh per la Vassilissa Iegòrovna. E que una mauvenguda pariera li fugués ’ribada, ne’n fau pas far lo repròche ad un dròlle fòrt coma se : un chavau a beu aver quatre pautas, quò l’empaicha pas de bronchar. M’escrivetz que me voletz far gardar los pòrcs, farai vòstra volontat. Çai-dessus, vos salude en esclau.

Vòstre serv fideu

Arhip Saviéliev »

Me poguí pas retener de sorire mai d’un còp en legir la letra de ’queu brave vielh. Era pas en estat de far responsa a mon pair e, per rassegurar ma mair, pensí que la letra de Savielich sufiriá.

A data de ’queu jorn, ma situacion chamget. La Mària Ivànovna me parlava quasiment pas e de tots biais taschava de m’evitar. La maison dau comandant m’era venguda en òdi. De’n prumier, la Vassilissa Iegòrovna me’n faguet lo repròche ; mas en veire ma nastretat, me laisset tranquille. Lo comandant e ieu nos vesiam nonmas quand quò fasiá mestier per lo servici. Vesiá Shvabrin rarament e per fòrça, de tant que remarcava son aguissença per me e que quò afortissiá mos dobtes. Ma vita venguet insufribla. Tombí dins una langor sorna que se nurissiá de la soletat e de la desobrança. Mon amor s’abrandava dins l’isolament e, de jorn en jorn, me pesava un pauc mai. Perdí lo gost de la lectura e de las belas letras. Aviá pus de coratge. Aviá paur de venir fòu o ben de tombar dins lo gorrinatge. Daus eveniments imprevuts, que devian me marcar per la vita, fagueren tot d’un còp dins mon arma una chucada plan fòrta mai saludaira.

CHAPITRE VI

LA REVÒLTA DE POGACHÒV

Dròlles, dròllas, escoltatz donc,

Çò que los vielhs vos van contar.

Chançon

Avant de ne’n venir a la descripcion daus eveniments estranhs que ne’n ai estat tesmoenh, deve dire quauques mots de la situacion dins la província d’Orenborg a la fin de l’annada 1773.

’Quela província plan bela mai richa era poblada d’una multituda de gropes meitat sauvatges que reconeissian l’autoritat daus sobeirans russes dempuei gaire de temps. Lors revòltas a tot moment, lor inacostumança a las leis e a la vita ciutadana, lor inconsequéncia e lor crudeutat, damandavan de la part dau governament una survelhança permanenta per los mantener dins un estat d’obaïssença. Bastiren de las fortaressas dins daus endrechs reconeguts coma favorables e las pobleren en granda partida de Cosacs, que eran dempuei dau temps los mestres de las doas ribas de Iaíc. Mas dempuei quauque temps, los quites Cosacs de Iaíc, que avian lo dever de mantener la patz e la seguretat de ’queu país, eran venguts per lo governament daus subjects bolegaires e dangieros. En 1772, i aguet un soslevament dins la mai importanta de lors vilòtas. La rason ne’n era las mesuras severas que lo generau Traubenberg aviá presas per menar lor tropa a l’obaïssença volguda. La consequéncia ne’n fuguet lo murtre sauvatge de Traubenberg, un chamjament de govern que los Cosacs fagueren a lor mòda e, per ne’n ’chabar, la repression de la rebellion emb la mitralha e las execucions.

Quò se passet pauc de temps avant que arribesse a la fortaressa de Bielogòrc. Tot era suau, o dau mens, zo pareissiá ; los superiors cregueren un pauc tròp a la legiera au repentiment daus rebelles finautins, secretament esmalits, que esperavan la prumiera enchaison per tornar far lor desbrege.

Tòrne a mon recit.

Un ser, dins los prumiers jorns dau mes d’octòbre de 1773, era tot sol chas me a escoltar udlar lo vent de darriera e ’visar per la fenestra las nivols que corrian rasis la luna, quante me vengueren querre au nom dau comandant. Partí còp sec. Chas lo comandant, trobí Shvabrin, Ivan Ignàtich e lo luòctenent cosac. Veguí pas la Vassilissa Iegòrovna, mai la Mària Ivànovna. Lo comandant me saludet ; pareissiá plan consiros. Barret la pòrta emb clau, nos faguet tots sietar, manca lo luòctenent que demoret campat davant la pòrta. Surtit un bocin de papier de sa pòcha e nos disset :

– Mossurs los oficiers, una novela plan importanta ! Escoltatz çò que escriu lo generau.

Prenguet sas lunetas e legit çò que seg :

« A Monsur lo Comandant de la fortaressa de Bielogòrsc

lo Capitani Mirònov

 Secret

Vos assabente personalament, que lo Cosac de Don rebelle eschapat e eschismatic[1] Emelian Pogachòv, que a l’insoléncia imperdonabla d’usurpar lo nom dau defunt emperaire Peire III, a amassat una tropa de brigands, soslevat daus vilatges e a desjà saquejat quauquas fortaressas en menar pertot lo pilhatge e los assassinats mortaus. A ’quel efiech, quand reçaubretz la presenta, Monsur lo Comandant, deuretz imediatament prener las mesuras apropriadas per fin de rebutida dau brigand e impostor sus-nommat e, si far se pòt, d’anientiment totau dau dich, vengués a se virar contra la fortaressa confiada a vòstre soenh. »

– Prener las mesuras apropriadas ! disset lo comandant en dòstar sas lunetas e en plejar lo papier. Aisat dire, perdiu. Quo es que es fòrt, lo coquin, e nautres, avem en tot cent trenta òmes, sens comptar los Cosacs, que òm ne’n pòt ren esperar de bon, siá dich sens dire de mau de tu, Maximich. (Lo luòctenent cosac aguet un sorire en-dejos.) De totas faiçons, i podem ren, mossurs los oficiers ! Siatz irreprochables, establissetz daus torns de garda e de las rondas de nuech ; en cas d’ataca, barratz los portaus e fasetz venir los sodards. Tu, Maximich, garda los uelhs sus tos Cosacs. Inspectatz lo canon e netiatz-lo coma fau. Mas subretot, gardatz tot quò-’quí secret, de maniera que degun dins la fortaressa zo puesche saber avant l’ora. »

Quand aguet donat ’quelas instruccions, Ivan Cozmich nos faguet surtir. Partirem ensemble, ieu e Shvabrin, e pensava a çò que veniam d’aprener.

– Coma pensas que quò ’chabará ? li damandí.

– Diu zo sap, respondet, veiram ben. Per lo moment vese ren de greu. Benleu que…

Puei venguet pensatiu e, distrachament, se metet d’estiflar una chançon francesa.

Maugrat totas nòstras precaucions, la novela de la preséncia de Pogachòv s’espandet dins la fortaressa. Ivan Cozmich aviá beu respectar sa femna, per ren au monde li agués fait coneitre un secret que li fugués donat dins lo quadre dau servici. Quand aviá reçaubut la letra dau generau, s’era enginhat adrechament per eslunhar la Vassilissa Iegòrovna, disent que lo pair Gueràssim aviá reçaubut de las novelas plan estonantas d’Orenborg e que las gardava en grand secret. La Vassilissa Iegòrovna volguet còp sec anar veire la femna dau pòpe e, seguent lo conselh d’Ivan Cozmich, menet la Masha coma ela per dire que demorés pas tota sola a s’einoiar.

Ivan Cozmich, demorat lo sole mestre, nos aviá fait venir còp sec e barrat la Palasha dins la granja per que nos pogués pas escoltar darreir la pòrta. 

La Vassilissa Iegòrovna tornet sens aver ren pogut aprener de la femna dau pòpe e saubet que, pendent son abséncia, i aviá agut una conferéncia chas Ivan Cozmich e que la Palachca aviá estada barrada emb clau. Se calculet que son òme l’aviá afinada e entreprenguet de lo far parlar. Mas Ivan Cozmich aviá prevut l’ataca. Sens gran se treblar, respondet fermament a sa companha curiosa :

– Veses, nòstra femna, las femnas an agut l’idéia de far bruslar de la palha dins los forns e, vut que quò pòt menar un malur, ai donat l’òrdre formau a las femnas d’aura en çai de pas far bruslar de palha, de far bruslar de las bròchas de boesc mòrt.

– Mas perqué avias mestier de barrar emb clau la Palachca ? damandet la comandanta. Perqué la paubra dròlla es demorada dins la granja jusc’a temps que fuguessam tornadas ?

Ivan Cozmich esperava pas ’quela question ; s’embraulhet e fanfonhet quauquas paraulas sens cencena. La Vassilissa Iegòrovna veguet que son òme l’aviá afinada ; mas sapchent que ne’n tirariá ren de mai, ’restet de li pausar de las questions e chamget la conversacion per parlar de cocombres dins l’aiga-sau que l’Acolina Pamfílovna aprestava coma degun mai. La Vassilissa Iegòrovna ne’n poguet pas trobar lo durmir de la nuech e cujava pas devinar çò que son òme aviá dins l’idéia que ela deviá pas saber.

L’endeman, en tornar de la messa, veguet Ivan Ignàtich que era a far surtir de dedins lo canon de las pelhas, daus calhaus, daus brochilhons, daus ossilhons e sai pas que de borrilh que los goiats i avian conhat.

– Que voldriá-quò dire ’quilhs aprestaments militars, se penset la comandanta, si quo era pas que esperen una ataca daus Quirguiz ? Mas Ivan Cozmich m’agués gran escondut de las pitas bricòlas parieras. 

Credet a Ivan Ignàtich, plan decidida de ne’n tirar lo secret que minava sa curiosetat de dama.

La Vassilissa Iegòrovna li faguet quauquas remarcas en parlar daus afars de la maison, parier coma un jutge que comença son enquesta emb de las questions segondarias per l’amor d’endurmir la mesfiança de lo que respond. Puei demoret un moment sens ren dire, aguet una bufada e disset en secodre la testa :

– O diu, o Diu, Senhor ! Ne’n veiquí de las novelas ! Que vai-quò far tot quò-’quí ?  

– A ma paubra ! respondet Ivan Ignàtich. Lo bon Diu es pietados ; avem pro sodards, fòrça poldra e ai netiat lo canon. Queraque, lo rebutiram ben, lo Pogachòv. Lo pòrc minjará pas si lo bon Diu li balha pas. 

– Qual òme es-quò, ’queu Pogachòv ? damandet la comandanta.

Aquí, Ivan Ignàtich se rendet compte que aviá tròp parlat e se mordet la linga. Mas quo era tròp tard. La Vassilissa Iegòrovna lo forcet de li tot desvelar, en li prometre de ne’n parlar a degun.

La Vassilissa Iegòrovna tenguet paraula e ne’n disset pas un mot, manca a la femna dau pòpe, e quo era nonmas perque sa vacha, que contunhava de pradelar dins l’estepa, riscava d’estre raubada per los brigands.

En ren de temps, tot lo monde parleren de Pogachòv. Ne’n disian quò-’quí e quò-’lai. Lo comandant mandet lo luòctenent cosac en reconeissença en li recomandar de ben veire çò que ne’n era dins los vilatges e las fortaressas daus alentorns. Lo luòctenent tornet dos jorns pus tard e declaret que, dins l’estepa, a seissanta verstas de la fortaressa, aviá vut sai pas quant de fuòcs, e que daus Bashquirs li avian dich que una fòrça inconeguda s’avançava. A part quò, podiá ren dire de segur, perque aviá agut paur d’anar pus loenh.

Òm remarcava dins la fortaressa un bolegadis inacostumat daus Cosacs ; s’amassavan en modelons dins totas las charrieras, parlavan entre ilhs e se separavan quand vesian un dragon o ben un sodard de la garnison. Daus espions fugueren plaçats. Iolai, un Calmic baptejat, faguet au comandant una denonciacion plan importanta. Las declaracions dau luòctenent, d’aprep Iolai, eran messongieras. Un còp tornat, lo Cosac traitre aviá contat a sos camaradas que era anat chas los rebelles, s’era presentat a lor menaire en persona que li aviá permes de li baisar la man, e que avian parlat tots dos tot un moment. Lo comandant faguet còp sec arrestar lo luòctenent e nommet Iolai per lo remplaçar. La novela fuguet aculhida per los Cosacs emb un desplaser visible. Romavan a votz nauta, e Ivan Ignàtich, que executava los òrdres dau comandant, s’auvit dire :

– Atend-te, ton torn vendrá ben, rat de garnison !

Lo comandant comptava interrojar lo preisonier lo jorn mesma, mas lo luòctenent aviá fugit emb l’ajuda de sos complices.

’Quela circonstància novela aumentet l’esmai dau comandant. ’Traperen un Bashquir portaire de fuelhas sediciosas. Per ’questa enchaison, lo comandant penset tornar amassar sos oficiers e eslunhar un còp de mai la Vassilissa Iegòrovna emb una rason versemblabla. Mas Ivan Cozmich, que era un òme plan simple e franc, trobet quitament pas d’autre mejan que lo que li aviá desjà servit.

– Sabes, Vassilissa Iegòrovna, çò-disset, en poschicar, lo pair Gueràssim a reçaubut de la vila…

La comandanta li copet la paraula. 

– ’Chaba-te, Ivan Cozmich. Queraque, voles reünir una conferéncia per parlar sens me d’Emelian Pogachòv ; m’afinaras pas dos còps.

Ivan Cozmich s’escarcalhet.

– Anem, nòstra femna, si sabes tot, ma fe, demòra ; parlaram ben davant tu.

– Òc plan, nòstre òme, respondet, pas la pena de finassar, fai venir los oficiers.

Tornerem far una amassada. Ivan Cozmich legit, en preséncia de sa femna, la credada de Pogachòv, escricha per quauque Cosac gaire instruich. Lo brigand declarava son intencion de marchar sens esperar sus nòstra fortaressa ; damandava aus Cosacs e aus sodards de segre sa tropa, conselhava aus superiors de se pas opausar e lor prometiá de los executar dins lo cas contrari. La credada era escricha emb de las paraulas grossieras, mas fòrtas, que devian dangierosament  impressionar los esperits de la gent dau pòble.

– Lo coquin ! credet la comandanta. Que nos ausa damandar ? De l’anar aculhir e de pausar los drapeus a sos pès ! A lo filh de loira ! Sap pas que quò fai quaranta ans que som dins l’armada, e que, Diu mercés, avem vut de tot ? Seriá possible que daus oficiers aguessan desjà obaït ad un brigand ? 

– M’es ’vis que quò deuriá pas estre, respondet Ivan Cozmich. Ai auvit dire que lo brigand a desjà pres tot plen de fortaressas. 

– En efiech, eu pareis ben fòrt, remarquet Shvabrin. 

– Vam d’abòrd saber quala es sa fòrça vertadiera, disset lo comandant. Vassilissa Iegòrovna, balha-me la clau de la granja. Ivan Ignàtich, marcha querre lo Bashquir e damanda a Iolai de nos portar los foets. 

– Un moment, Ivan Cozmich, disset la comandanta en se levar. Laissa-me menar la Masha en quauque luòc, loenh de la maison. Si auva credar, prendra paur. E mai ieu, per tot dire, los parcisse ben, los interrogatòris. Fasetz sens me.

Dins lo temps, la tortura era talament enraijada dins las costumas de la justícia que lo decret benvengut que l’abolissiá demoret dau temps sens efiech. Pensavan que l’avoament dau criminau era indispensable per lo condamnar, una idéia que era pas solament sens fondament, mas juridicament absurda, per l’amor que, si la denegacion de l’accusat es pas acceptada coma pròva de son innocéncia, l’avoament deuriá estre d’autant mens una pròva de sa culpabilitat. Enquera aüei, auve quauques còps daus jutges se plànher de l’abolicion de ’quela costuma barbara. De nòstre temps degun dobtava de la necessitat de la tortura, los jutges, mai los justiciables. Alaidonc l’òrdre dau comandant estonet e esmouguet degun de nautres. Ivan Ignàtich anet querre lo Bashquir, que era barrat emb clau dins la granja de la comandanta e, un moment pus tard, fagueren entrar lo preisonier dins l’antichambra. Lo comandant damandet de lo li menar.

Lo Bashquir faguet malaisat per passar lo bassoelh (aviá de las chadenas aus pès) ; quitet son bonet naut e s’arrestet a la pòrta. L’espií e ne’n tremolí. Obludarai jamai ’quel òme. Pareissiá aver dins los seissanta-e-dietz ans. Aviá pas de nas, pas d’aurelhas. Sa testa era rasada ; en plaça de la barba aviá quauques piaus gris, era pitit, magre e endorsat, mas sos uelhs tatars lusissian coma dau fuòc.

– E-e ! vielh lop, faguet lo comandant que, quand veguet ’quilhs signes terribles, coneguet un daus insurgents punits en 1741 ; òm diriá que ses desjà tombat dins nòstras trapelas. Quo es pas lo prumier còp que te rebellas, de veire coma t’an chapusat la figura. Vaque pus prep ; dija-me, qui t’a fait venir ’quí ?

Lo vielh Bashquir se taisiá e ’visava lo comandant coma si fugués completament einnocent.

– Perqué dises ren ? contunhet Ivan Cozmich. Benleu que comprenes pas un mot de russe. Iolai, damanda-li dins vòstre lingatge qui l’a mandat a nòstra fortaressa.

Iolai reviret en linga tatara la question d’Ivan Cozmich. Mas lo Bashquir lo ’visava emb la mesma mina e respondiá pas una paraula.

– Te farai plan parlar ! Dròlles ! Fasetz quitar sa chamisa rejada a ’quel einnocent e lauratz-li un pauc l’eschina. E tu, Iolai, mesfia-te de pas lo mancar !

Dos invalides se meteren de des’bilhar lo Bashquir. La chara dau maluros disiá son desrei. ’Visava de tots los biais, coma una sauvatgina ’trapada per daus goiats. Quand un daus invalides li prenguet los braç, se los passet darreir lo cagoelh e montet lo vielh sus sas espatlas e que Iolai li esmanciet emb lo foet, lo Bashquir aguet una gemada febla, suplicanta, puei, en quintar la testa en arreir, drubit la gòrja e faguet veire un pitit tròç de charn que bolegava en plaça de la linga.

Quand pense que quò se passet de mon temps de vita e que ai pro viscut per veire lo regne clement de l’emperaire Alexandre[2], ne’n revene pas daus progrès que an fait en pauc de temps l’educacion e l’espandiment de las reglas d’umanitat. Òme jòune ! te tombessan ’quelas nòtas entre las mans, rapela-te que los chamjaments los melhors e los mai solides son los que venen de l’amelhorament de la mors, sens bassacaments violents.

Eram tots orrifiats.

– Anem, disset lo comandant, m’es ’vis que ne’n tiraram ren. Iolai, mena lo Bashquir dins la granja. Nautres, mossurs, nos fau enquera parlar de chausas autras.

Eram a estimar nòstra situacion, quand tot d’un còp la Vassilissa Iegòrovna entret dins la peça, desalenada e desvirada que quo era pas de creire.

– Que te ’rieba ? » damandet lo comandant, estonat. 

– Mos amics, es ’ribat un grand malur ! respondet la comandanta. An pres la fortaressa de Nijneòzero eimatin. Un vaslet dau pair Gueràssim ne’n tòrna. Los a vuts i entrar. An pendut lo comandant e tots los oficiers. An faits preisoniers tots los sodards. Van estre tòst ’ribats ’quí !

Fuguí plan chucat per ’quela novela que esperavam pas. Lo comandant de la fortaressa de Nijneòzero, un òme jòune, tranquille e modeste, m’era pas inconegut. Dos mes avant, en venent d’Orenborg, s’era ’restat chas Ivan Cozmich emb sa jòuna femna. Nijneòzero era a benleu vint-e-cinc verstas de nòstra fortaressa. Deviam d’una ora a l’autra nos esperar a l’ataca de Pogachòv. Veguí clarament lo malastre que menaçava la Mària Ivànovna e ne’n fuguí sang-glaçat. 

– Escoltatz, Ivan Cozmich ! dissí au comandant ; nòstre dever es de defendre la fortaressa jusc’a nòstre darnier bufe ; per quò-’quí, i a ren a dire. Mas fau pensar a la seguretat de las femnas. Enviatz-las a Orenborg, si la rota es enquera libra, o ben dins una fortaressa tròp eslunhada per que los brigands la pueschan atenher.

Ivan Cozmich se viret vers sa femna e li disset : 

– En efiech, nòstra femna, creses pas que vaudriá benleu mai que anessetz un pauc pus loenh, lo temps que reglam lor compte aus rebelles ?

– Faribòlas ! disset la comandanta. Sabes una fortaressa ente las balas pòden pas estiflar ? Perqué la de Bielogòrsc seriá pas segura ? Diu mercés, quò vai far vint-e-dos ans que restem aquí. Avem vut daus Bashquirs mai daus Quirguiz : queraque, tendram ben lo còp davant lo quite Pogachòv ! 

– E ben, nòstra femna, repliquet Ivan Cozmich, demòra, si te fias de nòstra fortaressa. Mas qu’anem far de nòstra Masha ? Quò ’nirá si tenem lo còp o ben si nos envien dau sicours. Mas si per cas los brigands prenen la fortaressa ?

– E ben, alaidonc…

Aquí la Vassilissa Iegòrovna fanfonhet e trobet pus ren a dire, en laissar veire un esmai pas de creire.

– Non, Vassilissa Iegòrovna, contunhet lo comandant, en remarcar que sas paraulas fasian de l’efiech, benleu per lo prumier còp de sa vita. Quò vau ren de la laissar ’quí, la Masha. La faram anar a Orenborg, chas sa minin. En-lau, an pro sodards e pro canons, mai un mur de peiras. Mai a tu, te conselhariá d’i anar ; as beu estre vielha, pensa çò que t’arribará si assaulten e prenen la fortresse.

– Anem ! disset la comandanta, entau faram, faram partir la Masha. Mas per me, te metes quitament pas en testa de zo me damandar, partirai pas. I a pas de rason, venent vielha, de me separar de tu e de trobar una tomba ente serai sola dins un país estrangier. Vivem tots dos, moriram tots dos.

– Entendut, disset lo comandant. Aura, pas de temps a perdre. Vai aprestar la Masha per la rota. Deman matin a la pica dau jorn, partirá, e li donaram una escòrta, mai si avem pas tròp d’òmes. Mas ente es la Masha ?

– Chas l’Acolina Iegòrovna, respondet la comandanta. S’es trobada mau quand a apres que Nijneòzero era presa, ai paur que tombe malauda. O Diu Senhor, venir vielh per veire quò-’quí !

La Vassilissa Iegòrovna anet aprestar lo despart de sa filha. La conversacion chas lo comandant contunhet, mas desjà ieu i preniá pus part e escoltava pus ren. Au sopar, la Mària Ivànovna aviá la chara palla e chafrelhada. Mingerem sens ren dire e nos leverem de taula pus tòst que de costuma ; saluderem tota la familha e anerem chascun chas se. Mas aviá fait exprès d’obludar mon espaja e la torní querre ; aviá idéia que trobariá la Mària Ivànovna tota sola. En efiech, m’esperava a la pòrta e me tornet mon espaja.

– Adiussiatz, Piòtr Andreich ! me disset, en purar. Me fan anar a Orenborg. Vivetz e siatz uros ! Benleu que lo Senhor nos permetrá de nos tornar veire ; autrament…

Se metet de sanglutar. La prenguí dins mos braç.

– Au reveire, mon angel, li dissí. Au reveire, mon aimada, tu que vòle ! ’Riebe çò que ’ribará, creu-me, ma darniera pensada e ma darniera pregiera seran per tu !

La Masha sanglutava, sarrada contra ma peitrena. La potoní amorosament e surtí viste de la maison.

CHAPITRE VII

L’ASSAULT

A ma testa, a ma testa,

M’a plan servit ma pita testa

Trenta annadas e tres de mai.

Ailas, a pas ganhat, ma testa,

De privilegi mai de jòia, 

Pas de paraula encoratjanta

Pas mai d’onor e de galons ;

A meritat ma pita testa

Un parelh de madriers,

Una traversa d’aserau,

E un pitit nos de seda.

  Chançon populara

Durmí pas de la nuech e me des’bilhí quitament pas. Compatava anar au portau d’entrada de la fortaressa ente la Mària Ivànovna deviá passar e li dire au reveire un darnier còp. Sentiá au fons de me un grand chamjament ; mon esmai era plan mai suportable que la langor que m’estofava ’quilhs darniers temps. Emb la tristessa de la separacion se boiravan daus espers escurs mas deleitos, l’impaciéncia d’afrontar los dangiers e lo sentiment d’una ambicion nòbla. Veguí pas passar la nuech. M’aprestava per surtir, que ma pòrta se drubit e lo caporau me venguet raportar que nòstres Cosacs eran partits ’questa nuech, avian emmenat de fòrça Iolai, e que de la gent inconegudas chavauchavan rasis la fortaressa. De pensar que la Mària Ivànovna podriá pas partir, ne’n fuguí espaventat ; doní viste quauquas recomandacions au caporau e corguí chas lo comandant.

Començava far jorn. Me semblava que volava dins la charriera quand auví quauqu’un que me credava.

– Ente setz partit ? disset Ivan Ignàtich, quand m’aguet junt. Ivan Cozmich es au barri e m’a mandat vos querre. Pogachòv es arribat. 

– E la Mària Ivànovna ? Es partida ? damandí, angoissat.

– A pas agut lo temps, respondet Ivan Ignàtich ; la rota d’Orenborg es copada, la fortaressa es encerclada. Quò vai mau, Piòtr Andreich !

Anerem au barri, un tuquet format per la natura e fortifiat d’una palencada. Tots los abitants de la fortaressa s’i calhavan desjà. La garnison era sus pè de guerra. Lo canon era ’lai dempuei la velha. Lo comandant fasiá lo vai-e-ven davant son reng desgarnit de sodards. L’apròpcha dau dangier balhava au vielh guerrier una baudor inacostumada. Dins l’estepa, loenh de la fortaressa, una vintena de cavaliers anavan de çai de ’lai. Semblavan daus Cosacs, mas i aviá aitot permieg ilhs daus Bashquirs que eran aisats coneitre a lors bonets de lop cervier e lors carcais. Lo comandant faguet lo torn de sa pita armada e disset a sos sodards : 

– Anem, dròlles, aüei anem nos batre per nòstra sobeirana e faram veire au monde entier que som daus òmes valhents e leiaus !

Los sodards responderen en credar que eran prestes. Shvabrin era a costat de me e gardava totjorn los uelhs sus l’enemic. Lo cavaliers dins l’estepa, que avian remarcat lo movement dins la fortaressa, s’amasseren e se meteren de parlar entre ilhs. Lo comandant donet a Ivan Ignàtich l’òrdre d’afustar lo canon sus lo grope e alumet eu-mesma la mecha. Lo bolet brundit e volet dessus ilhs, sens far de mau a degun. Lo cavaliers s’escamperen còp sec, s’eissubiren, e l’estepa venguet deserta. 

Alaidonc la Vassilissa Iegòrovna arribet, acompanhada de la Masha que voliá pas demorar tota sola.

– E ben ? disset la comandanta. Ente ne’n es la batalha ? Ente es l’enemic ?

– L’enemic es pas loenh, respondet Ivan Cozmich. Si lo bon Diu vòu, tot anirai ben. E ben, Masha, as pas paur ?

– Non, pair. Ai mai paur tota sola dins la maison.

A ’queu moment me paret un còp d’uelh e faguet l’esfòrç de me sorire. Sens zo voler, sarrí la man sus la ponhada de mon espaja en me rapelar que, la velha, l’aviá reçaubuda de sas mans, coma per defendre mon aimada. Aviá lo còr en fuòc. Me vesiá coma son chivalier. Me tainava de provar que ieu era digne de sa fisança e que vengués lo moment decisiu.

De ’queu temps, de darreir una nautor a benleu una demiá versta de la fortaressa, vengueren de las tropeladas novelas e l’estepa fuguet tòst cuberta d’un fum d’òmes armats de lanças, d’arcs e de flechas. Permieg ilhs se vesiá un òme sus un chavau blanc, sabre desforrelat : quo era Pogachòv en persona. S’arrestet ; l’environeren, e probablament a son òrdre, quatre òmes surtiren dau grope per se lançar aus quatre galaups jusc’a rasis la fortaressa. Coneguerem nòstres traitres. Un de ilhs teniá una fuelha de papier jos son bonet, e sus la lança d’un autre era enastada la testa de Iolai. Desgatget la testa dau maluros Bashquir e la nos tiret per-dessus los palencs ; la testa tombet aus pès de nòstre comandant. Los traitres credavan :

– Tiretz pas ; surtetz au-davant dau tsar. Lo tsar es ’quí.

– Vautres vatz veire ! credet Ivan Cozmich. Dròlles ! fuòc !

Nòstres sodards tireren una salva. Lo Cosac que teniá la letra trantolet e rudelet de son chavau ; los autres torneren partir au galaup. ’Visí la Mària Ivànovna. Chucada per la vuda de la testa sagnosa de Iolai, eissaurelhada per la salva, pareissiá estorbida. Lo comandant credet au caporau e li comandet d’anar querre la fuelha dins la man de lo que avian tuat. Lo caporau surtit dins la plana e tornet en menar lo chavau dau Cosac per la brida. Paret la letra au comandant. Ivan Cozmich la legit per se tot sol, puei l’escendet e l’esbrijonet. De ’queu temps, los rebelles semblavan s’aprestar per l’ataca. La balas vengueren tòst estiflar a nòstras aurelhas e quauquas flechas se piqueren autorn de nautres e sus los palencs.

– Vassilissa Iegòrova ! disset lo comandant, quo es pas ’quí la plaça de las femnas ; dòsta la Masha de ’quí ; veses ben, la dròlla es mai mòrta que viva.

La Vassilissa Iegòrovna, que las balas avian un pauc dondada, espiet l’estepa ente se vesiá un grand movement, puei se viret vers son òme e li disset :

– Ivan Cozmich, la volontat de Diu siá facha dins la vita mai dins la mòrt : beneisis la Masha. Masha, vaque veire ton pair .

La Masha, palla e tremolanta, s’apropchet d’Ivan Cozmich, se metet de janoelhs e se clinet davant se jusc’a terra. Lo vielh comandant faguet sus ela tres signes de crotz ; puei la faguet tornar levar, la potonet e li disset d’una votz esmouguda :

– Anem, Masha, sias urosa. Preja lo bon Diu, t’abandonará pas. Si trobatz a te maridar emb un brave òme, Diu vos dòne amor e bon conselh ! Vivetz coma me e la Vassilissa Iegòrovna avem viscut. Adiu, Masha. Vassilissa Iegòrovna, emmena-la, e fai viste.

La Masha li sautet au còu e se metet de sanglutar.

– Mai nautres, embraçam-nos, disset la comandanta en purar. Au reveire, mon Ivan Cozmich. Perdòna-me si t’ai fait despiech per que que fugués.

– Adiu, ma femna, disset lo comandant en l’embraçar. Anem, quo es pro. Tornatz viste, viste, a la maison e, si quo es pas tròp tard, ’bilha la Macha d’un davantau de paisana ».

Seguí daus uelhs la Mària Ivànovna ; se viret darreir davant e me faguet un signe de testa. A ’queu moment, Ivan Cozmich se viret vers nautres e tota son atencion se portet sus l’enemic. Los rebelles a chavau se sarravan autorn de lor menaire e tot d’un còp, se meteren de davalar de lors chavaus.

– Aura, fau tener lo còp, disset lo comandant, quò vai estre l’assault…

A ’queu moment se leveren una sislada espaurissabla e daus crits ; los rebelles corrian sus la fortaressa. Nòstre canon era charjat de mitralha. Lo comandant los laisset venir au pus prep e faguet fuòc un còp de mai. Quò los ’masset en plen mitan de la tropelada. Los rebelles refluiren daus dos biais e sembleren balançar. Lor menaire demorava tot sol en avant. S’esbraciava emb son sabre e semblava los encoratjar arderosament… La credada e la sislada, un moment tombadas, torneren començar.

– Anem, dròlles, disset lo comandant ; aura, drubetz lo portau, batetz lo tambor. En avant per la surtida ; dròlles, seguetz-me !

Lo comandant, Ivan Ignàtich e ieu nos troberem delai lo barri, mas los sodards de la garnison, espaurits, avian pas bolegat.

– Perqué demoratz ’quí, dròlles ? credet Ivan Cozmich. Si fau morir, fau morir ; quo es lo dever d’un sodard !

A ’queu moment, lo rebelles corgueren sus nautres e bomberen dins la fortaressa. Lo tambor se taiset ; los sodards geteren ’lai lors fusilhs ; manquí tombar terra, mas me metí d’en-pès e entrí dins la garnison coma los rebelles. Lo comandant, nafrat a la testa, era au mitan d’un grope de brigands que li damandavan las claus. Volguí correr a son secors, mas quauques Cosacs fortauds m’atraperen, m’estacheren emb de las cenchas e me disseren :

– Vatz veire çò que ’rieba a los que vòlen pas obaïr au tsar !

Nos traineren dins las charrieras. Lo monde surtian de lors maisons emb lo pan e la sau[1]. Sonavan la clòcha. Tot d’un còp crederen dins la fola que lo tsar era sus la plaça, esperava los preisoniers e reçabiá los juraments de fidelitat. La fola se botjet sus la plaça e nos i tocheren aitot nautres.

Pogachòv[2] era sietat dins un fautuelh sus lo balet de la maison dau comandant. Era ’bilhat d’un manteu de Cosac roge esmaiat de galons. Un bonet naut de sabelina emb daus pendilhons d’aur era enfonsat sus sos uelhs que lusissian. Sa chara m’era pas inconeguda. Era environat de vielhs chaps cosacs. Lo pair Gueràssim, palle e tremolant, d’en-pès rasis lo balet, teniá una crotz e semblava suplicar Pogachòv per las victimas a venir. Sus la plaça leveren las forchas a la vai-viste. Quand apropcherem, los Bashquirs escarteren la gent e nos presenteren a Pogachòv. La clòcha s’arrestet e un silenci prigond tombet.

– Lo quau es lo comandant ? damandet l’impostor.

Nòstre luòctenent cosac surtit de la fola e designet Ivan Cozmich. Pogachòv espiet lo vielh sodard emb una mina menaçaira e li disset :

– Coma as ausat anar contra me que sei ton tsar?

Lo comandant, afeblit per sa nafra, amasset sas darnieras fòrças et respondet d’una votz fòrta :

– Ses pas mon tsar, ses un raubaire e un impostor, m’auves ?

Pogachòv aguet una mina sinistra e levet son mochanas blanc. Quauques Cosacs ’traperen lo vielh capitani e lo traineren a las forchas. A chavau sus la traversa apareguet lo Bashquir mutilat que aviam interrojat la velha. Teniá una còrda. Lo moment d’aprep, veguí lo paubre Ivan Cozmich pendilhat. Puei meneren Ivan Ignàtich davant Pogachòv. 

– Jura fidelitat au tsar Piòtr Feodorovich ! li disset Pogachòv.

– Ses pas nòstre tsar, respondet Ivan Ignàtich, en tornar dire las paraulas de son capitani. Tu, pitit, ses un raubaire e un impostor !

Pogachòv levet son mochanas un còp de mai e lo luòctenent coratjos fuguet pendut a costat de son vielh superior.

Venguet mon torn. Espií ardidament Pogachòv, preste a tornar dire las paraulas de mos camaradas tan nòbles. Alaidonc, emb un estonament que era pas de creire, au mitan daus menaires cosacs, portí los uelhs sus Shvabrin tondut en redond, en manteu de Cosac. S’apropchet de Pochachòv e li disset quauqua ren a l’aurelha. 

– Pendetz-lo ! disset Pogachòv, sens me ’visar. Me meteren lo nos sus lo còu. Comencí de dire una pregiera en me-mesma, en òfrir a Diu mon repentiment sincere per tots mos pechats,  en lo prejar de sauvar totas las personas que eran prep de mon còr. Me traineren jos las forchas. 

– Àias pas paur, àias pas paur, me disian mos murtriers, que volian benleu per de bon me donar dau coratge.

Tot d’un còp, auví credar :

– Esperatz, coquins ! Esperatz !

Los borreus se planteren. E vei, Savielich se trainava terra aus pès de Pogachòv.

– Nòstre pair, disiá mon paubre servent, de que te servirá la mòrt d’un paubre pitit dròlle, filh de monsur ? Laissa-lo partir ; ne’n tiraras una bona rançon e, per servir d’exemple e espaurir lo monde, damanda lor de me pendre a sa plaça, me que sei vielh !

Pogachòv faguet un signe e, còp sec, me destacheren e me laisseren.

– Nòstre tsar te perdòna, me disseren.

A ’queu moment, pòde pas dire que fuguí content d’estre esparnhat, mas totparier, dirai pas que quò me fasiá despiech. Mos sentiments eran tròp treblats. Me meneren un còp de mai davant l’impostor e me meteren de janoelhs. Pogachòv me paret sa man vargelada.

– Baisa-li la man, baisa-li la man ! disian autorn de me.

Mas aguesse mai aimat lo suplici lo mai crudeu que non pas una umiliacion pariera.

– Nòstre monsur Piòtr Andreich, fasas pas l’entestat ! Que quò te còsta ? Escrupis e potona la man dau co… (boès !), potona-li la man.

Boleguí pas. Pogachòv tiret sa man e disset en rachanar :

– Quo es que monsur l’oficier es esbaubit de jòia. Metetz-lo d’en-pès !

Me leveren e me laisseren en libertat. Me metí d’espiar la sega de la comediá orribla.

Los abitants comenceren los juraments de fidelitat. S’avançavan l’un darreir l’autre, potonavan lo crucifiç, puei se clinavan davant l’impostor. Los sodards de la garnison eran ’quí. Lo sartre de la companhiá, emb sos ciseus mau afilats, lor copava las treças de piaus. En secodre la testa, s’apropchavan de la man de Pogachòv. Lor balhava son perdon e los preniá dins sa tropa. Tot quò-’quí duret quasiment tres oras. A la fin, Pogachòv se levet dau fautuelh e davalet dau balet segut de sos chaps cosacs. Li meneren un chavau blanc decorat d’un arneschament plan riche. Dos Cosacs lo prengueren jos los braç e lo leveren sus la sela. Anonciet au pair Gueràssim que disnariá chas se. A ’queu moment i aguet un crit de femna. Quauques brigands traineren sus lo balet la Vassilissa Iegòrovna, estinhassada e desvestida. Un de ilhs aviá desjà trobat lo mejan de se ’bilhar de son mantelon. D’autres fasian segre daus eidredons, daus còfres, la vaissela per lo tè, lo linge e tota una pestelariá.

– Dròlles, credava la paubra vielha, laissatz-nos tranquilles. Mos amics, menatz-me ente es Ivan Cozmich.

Tot d’un còp, levet los uelhs vers las forchas e coneguet son òme.

– Coquins ! credet la paubra femna, que se coneissiá pus. Que li avetz fait ? Clardat de ma vita, Ivan Cozmich, ma chara testa valhenta de sodard, las baionetas daus Prussians t’an pas tocada, mai las balas daus Turcs, as pas donat ta vita dins un combat oneste, quo es un forçat eschapat que te l’a presa !

– Fasetz ’chabar la vielha fachilhiera ! disset Pogachòv. Un jòune Cosac li tustet sus la testa emb son sabre. Tombet mòrta sus los eschalons dau balet. Pogachòv partit. La gent corgueren darreir se.

CHAPITRE VIII

L’ÒME PAS CONVIDAT

          L’òme pas convidat es pieg que lo Tatar.                                                                           Proverbe

La plaça se voidet. Me teniá totjorn d’en-pès au mesma endrech e podiá pas metre de l’òrdre dins mas idéias trebladas per de las impressions tant orriblas.

Pas aver de novelas de la Mària Ivànovna me tormentava mai que tot. Ente era ? Que li aviá arribat ? Aviá-t-ela agut lo temps de se sarrar ? Son refugi era-t-eu segur ? La testa plena de ’quelas pensadas angoissosas, entrí dins la maison dau comandant… Tot era desert ; las chadieras, las taulas, los còfres eran esbolhats, la vaissela cassada, tot era espansilhat. Corguí en naut dau pitit eschalier que montava au salon e, per lo prumier còp de ma vita, entrí dins la chambra de la Mària Ivànovna. Veguí son liech desvirat per los coquins ; l’armari era desfonsat e pilhat ; la lampa bruslava enquera davant lo cabinet de las icònas, voide aitot eu. Avian pas tocat lo miralh enquera pendilhat sus lo trumeu. Ente podiá estre l’ocupanta de ’quela chambra tota simpla de jòuna filha ? Una pensada terribla me trauquet l’esperit : l’imaginí dins las mans daus bandits. Mon còr se sarret de dolor. Me metí de purar e de purar, e prononcií a votz nauta lo nom de mon aimada… A ’queu moment, auví un bruch legier e la Palasha surtit de darreir l’armari, palla e tremolanta.

– A, Piòtr Andreich ! disset, en se crosar las mans, ’quala jornada ! Quau malur !

I teniá pus.

– E la Mària Ivànovna ? damandí. Que es devenguda, la Mària Ivànovna ?

– La domaisela es pas mòrta, respondet la Palasha. Es sarrada chas l’Acolina Pamfílovna.

– La femna dau pòpe ! m’escredí espaventat. Mon Diu ! Quo es ’lai que es Pogachòv !..

Me lancí defòra e corguí coma un fòu a la maison dau pestre, sens ren veire, sens ren sentir. Alai, òm auviá daus òmes s’esbadoirar, s’espofidar, chantar… Pogachòv taulejava coma sos amics. La Palasha m’aviá segut. Li damandí discretament d’anar querre l’Acolina Pamfílovna. Un moment aprep, la femna dau pòpe venguet dins l’entrada emb una botelha voida dins las mans.

– Per l’amor de Diu, ente es la Mària Ivànovna ? damandí emb un esmai que vos podriá pas dire.

– Es chas me, mon dròlle, coijada sus lo liech, ’lai darreir lo mianadis, respondet la femna dau pòpe. E ben, Piòtr Andreich, avem cujat aver un grand malur, mas, Diu mercés, tot s’es ben passat. Lo coquin veniá de se metre a taula per disnar que la paubra pita tornet a ela e se metet de gemar !.. Quò me sumsit. Lo brigand z’auvit : 

– Qui es ’quí a se plensinhar, la vielha ? 

E me de saludar lo raubaire en me clinar plan bas.

 – Quo es ma neboda, Majestat ; es malauda, quò vai far doas setmanas que es coijada. 

– Es jòuna, ta neboda ?

– Es jòuna, Majestat.

– E ben la vielha, fai-la me veire ta neboda.

Creguí que mon còr anava ’restar de batre, mas que far ?

– A ton servici, Majestat, solament la dròlla se podrá pas levar per venir au davant Ta Majestat.

– Quò i fai ren, la vielha, i vau anar veire ieu-mesma.

E figura-te que lo coquin anet darreir lo mianadis, tiret la cortina e espiet emb sos uelhs de faucon ! e ’ribet ren… Lo bon Diu nos sauvet. Creu-zo si voles, ieu e mon òme eram prestes a morir coma daus martirs. Per bonur, ela, ma pita ausela, lo coneguet pas. O Diu, o Diu ! Quo es dau brave, òm pòt dire ! Lo paubre Ivan Cozmich, qui agués pensat ? E la Vassilissa Iegòrovna ? E Ivan Ignàtich ? Perqué se ? Coma quò se fai que vos an esparnhat ?  E Shvabrin, vei ! Coma es ! S’es fait copar los piaus en redond e aura es ’quí a taulejar coma ilhs ! Sap plan i far, òm pòt pas dire ! Quand parlí de ma neboda malauda, me paret un còp d’uelh, me podetz creire, aguessatz dich que me traucava emb un coteu. Mas nos a pas traïts ; que ne’n siá mercejat.

A ’queu moment, quò se metet de s’esbadoirar e òm auvit la votz dau pair Gueràssim. Los taulejaires damandavan dau vin e l’òme de la maison credava a sa companha. La femna dau pòpe tornet far lo servici.

– Tornatz chas vos, Piòtr Andreich, disset. Ai pas lo temps de vos parlar. Los coquins son a se sadolar. Vos ’ribará malur si tombatz entre las mans daus sadolauds. Au reveire, Piòtr Andreich. ’Ribará çò que ’ribará. Queraque lo bon Diu nos abandonará pas.

La femna dau pòpe se’n anet. Un pauc assuausat, torní a mon lotjament. En passar rasis la plaça, veguí quauques Bashquirs amodelonats autorn de las forchas que tirgossavan las bòtas daus penduts. Retenguí malaisadament la colera que me montava en me dire que quò serviriá de ren de tombar sus ilhs. Los brigands corrian de çai de ’lai dins la fortaressa, pilhavan las maisons daus oficiers. Pertot òm auviá credar los rebelles que se sadolavan. Arribí chas me. Savielich m’esperava davant la pòrta.

– Lauvat siá Diu ! credet quand me veguet. Era pas loenh de creire que los coquins t’avian ’trapat un còp de mai. E ben, mon pitit Piòtr Andreich, zo creirias-tu ? nos an tot raubat, los brigands : los vestits, lo linge, los gatges, la vaissela… An ren laissat. Mas quò i fai ren. Diu mercés, t’an laissat partir ! As conegut lor ataman ? 

– Non, l’ai pas conegut. Qui es-quò ?

– Coma ? As obludat lo sadolaud que se faguet balhar ton manteu a l’auberja ? Un manteu de peu de lebre tot nuòu ; e eu, lo sauvatge, faliá veire coma faguet petar las cosduras quand se lo metet sus se !

Ne’n reveniá pas. En efiech, Pogachòv e mon guide se retiravan coma doas gotas d’aiga. Me calculí que eran la mesma persona e comprenguí la rason de la gràcia que m’aviá consentida. Podiá nonmas m’estonar de ’quel enchadenament d’azards plan estranh : lo manteu de jòune dròlle donat ad un corchamins m’aviá sauvat de la còrda e lo sadolaud que trabuchava dins las auberjas assietjava las fortaressas e fasiá trantalhar l’Estat.

– Damandas pas per minjar ? damandet Savielich, totjorn lo mesma dins sas abitudas. Aquí i a ren, vau anar fodinar e trobarai ben quauqua ren a te far.

Un còp tot sol, me metí de me calcular. Que deviá far ? Demorar dins la fortaressa somesa au brigand o ben segre sa tropa, quò era pas oneste per un oficier. Lo dever comandava que fuguesse ente podiá servir ma patria dins las condicions presentas, plan malaisadas… Mas l’amor me conselhava fortament de demorar coma la Mària Ivànovna per la defendre e la parar dau mau. Mai si prevesiá immancablament e dins pauc de temps un chamjament de las circonstàncias, podiá nonmas me rosjar los fetges en pensar au dangier de sa situacion.

Fuguí tirat de mas pensadas per un Cosac que venguet en correr m’anonciar que « lo grand tsar » , çò-disset, me damandava.

– Ente es ? respondí, preste a obaïr.

– Dins la maison dau comandant, respondet lo Cosac.

– Aprep disnar, nòstre tsar es anat aus banhs ; aura, se pausa. E ben, monsur l’oficier, òm veu que es una persona de grand linhatge : per disnar, a minjat dos pitits pòrcs grilhats e son banh de vapor es tan chaud que Taras Coròchquin z’a pas pogut endurar, que a balhat l’escobeta[1] a Fòmca Bicbàiev e que l’an pas cujat reviscolar emb una selhada d’aiga freja. Òm pòt pas dire, sas manieras son totas d’una noblessa… Ai auvit dire que aus banhs, a fait veire sas marcas de tsar sus sos tetons : d’un costat l’agla de doas testas, de la grandor d’una peça de cinc copecs, e de l’autre, sa persona.

Trobí pas utile de destrompar lo Cosac, e aní coma se a la maison dau comandant, en imaginar d’avança l’entrevuda e en taschar de preveire coma quò ’chabariá. Lo legeire pòt aisadament comprener que era gaire en estat de gardar mon sang-freg.

La nuech començava de tombar quand entrí dins la maison dau comandant. Las forchas sornas emb lurs victimas eran sinistras. Lo còrs de la paubra comandanta era totjorn esvenlat au pè dau balet ente dos Cosacs montavan la garda. Lo Cosac que m’aviá menat m’anet anonciar, fuguet un moment sens tornar, puei me faguet entrar dins la peça ente aviá fait tendrament mos adiussiatz a la Mària Ivànovna.

Me trobí davant un tableu inacostumat : a la taula cuberta d’una toalha e charjada de botelhas e de gobelets, eran sietats Pogachòv e benleu dietz chaps cosacs en bonets de forradura e en chamisa, eschaufats per lo vin, la chara roja e los uelhs lusents. Òm i vesiá pas Chvabrin, mai nòstre luòctenent cosac, los traitres recrutats novelament.

– A, monsur l’oficier ! disset Pogachòv quand me veguet. Sias benvengut e onorat. Fasetz-li una plaça.

Los parlaires se calheren. Me sietí sens ren dire a la riba de la taula. Mon vesin, un jòune Cosacs, linge mai crane, me botget un gobelet de meschant vin que toquí quitament pas. Espií ’quel atropament emb curiosetat. Pogachòv era sietat a la plaça d’onor, acobdat sus la taula, sa barba negra apoiada sus son ponh large. Los trachs de sa chara, reguliers e pas mauplasents avian ren d’un òme crudeu. S’adreçava sovent ad un òme de benleu cinquanta ans, un còp en li dire « comte », un autre còp Timofiéich, o ben « tonton ». Tots se tractavan en camaradas sens tesmonhar particularament de preferéncia a lor menaire. Se parlava de l’ataca de l’endeman, dau succès de la revòlta e de las operacions a venir. Chascun de ilhs se vantava, prepausava son idéia e se geinava pas per anar contra l’avis de Pogachòv. Quo es a ’queu conselh de guerra que fuguet decidit de marchar sus Orenborg, un movement azardos, que fuguet plan prep d’estre coronat de succès per nòstre malur. Lo lançament de l’operacion fuguet anonciat per l’endeman.

– Anem, mos frairs, disset Pogachòv, avant d’anar durmir, chantam ma pita chançon, la que aime lo mai. Chomacòv, comença !

Mon vesin enrotet d’una votz teuna una chançon melancolica de tonejaire e tots reprengueren en còr :

Fasas pas de bruch, mair, pita jarriça verda,

Per l’amor de laissar ton dròlle presimar.

Deman, paubre pitit, serai interrojat.

’Nirai davant lo tsar, lo jutge espaurissent.

E lo tsar emperaire me voldrá far parlar :

Dija-me, dija-me, raça de paisans,

Quaus eran tos amics, los brigands coma tu ?

Quantben eratz, vautres que eratz tots de bana ?

E ieu te respondrai, ò grand tsar ortodòxe,

Dirai la veritat,  tota la veritat,

Que de mos camaradas, coma me, n’i aviá quatre :

Mon prumier camarada era la nuech escura

E mon segond amic, mon coteu damassat,

E mon tresesme amic era mon bon chavau,

E mon quatresme amic era mon arc tindat,

E mas flechas ponchudas eran mos messatgiers.

Te fau mos compliments, raça de paisans,

Que as saubut raubar mai saubut me respondre,

Per te recompensar, ieu te dòne, mon dròlle,

Au mitan de la plana, en mòda de palaiç,

Te dòne dos poteus coifats d’una traversa.

Vos podriá pas dire l’efiech que me faguet ’quela chançon plan simpla venguda dau pòble, que parlava de forchas, chantada per daus òmes que serian condamnats a estre penduts. Lors charas terriblas, lors votz armoniosas, lo ton melancolic que donavan a las paraulas, desjà pro fòrtas, tot quò m’aviá desvirat e ne’n era coma sumsit per l’orror d’una pressentida.

Los taulejaires begueren un darnier gobelet, se leveren de taula e saluderen Pogachòv. Los voliá segre, mas Pogachòv me disset :

– Sieta-te, vòle parlar coma tu.

Demorerem chara a chara.

Fuguerem un bon moment sens nos dire una paraula. Pogachòv m’espiava sens baissar los uelhs, per moments emb l’uelh mance meitat barrat, çò que li donava una mina finautina e mocandiera. Tot d’un còp, esclatet de rire emb una jòia tan naturala que, de lo veire, rissí aitot sens saber perqué.

– E ben, monsur l’oficier ? çò-disset. As agut paur, reconeis-zo, quand mos garç t’an passat la còrda au còu ? Crese ben que quò t’a fait veire daus lunons. T’aurian plan pendilhat a la traversa sens ton vaslet. L’ai conegut còp sec, la vielha raca. Te dobtavas-tu, monsur l’oficier, que l’òme que t’aviá menat a l’auberja era lo grand tsar en persona ?

Aquí, prenguet una mina solemna e misteriosa.

– As de grands tòrts envers me, contunhet, mas t’ai graciat per ta bontat, per m’aver rendut servici quand ieu era forçat de me sarrar per fugir mos enemics. Mai quo es pas ’chabat ! Te’n donarai enquera mai quand aurai reçaubut mon empèri ! Prometes de me servir leialament ?

La question dau coquin e son insoléncia me sembleren tan plasentas que me poguí pas retener de rachanar.

– Que te fai rire ? damandet en fruncir las ussas. Creses pas que sei lo grand tsar ? Respond sens destorn.

Fuguí treblat. Reconeitre un corchamins per lo tsar, me’n sentiá pas capable. Quò me semblava una caponariá imperdonabla. Lo tractar de brigand en fàcia, quo era signar ma mòrt e, çò que aviá estat preste a  far davant las forchas jos los uelhs de tot lo monde dins lo fuòc subit de la colera, aurá me pareissiá de la gloriosetat inutila. Balançava. Pogachòv, sinistre, esperava ma responsa. A la fin (enquera aüei, pòde pas tornar pensar a ’queu moment sens me’n carrar), lo sense dau dever vencet la feblessa umana. Respondí a Pogachòv :

– Escolta, te vau parlar franchament. Jutja te-mesma, te pòde-ieu reconeitre per lo tsar ? Ses un òme d’entendement, veirias te-mesma que te vòle trompar.

– Qui pòde estre, a ton idéia ?

– Diu zo sap ; qui que sias, menas un juec dangieros.

Pogachòv me paret un còp d’uelh.

– Donc, creses pas que sei l’emperaire Piòtr Fedorovich.  Metam que as rason. Mas, qui azarda ren a ren. Grishca Otrepiev[2] a ben reinat dins lo temps ! Pensa de me çò que voldras, mas demòra coma me. Que pòt-quò te far que quò siá ieu o ben quauqu’un mai ? Un pòpe o ben un autre, quo es un pòpe ! Sierv-me fidelament e leialament e te farai grand mareschau, mai prince. Que ne’n dises ?

– Non, respondí fermament. Sei nòble de naissença ; ai jurat fidelitat a l’emperairitz[3] : pòde pas te servir. Si me voles vertadierament dau ben, laissa-me partir a Orenborg.

Pogachòv se calculet. 

– E si te laisse partir, prometes per lo mens de pas anar contra me ?

– Coma pòde zo te prometre ? respondí. Sabes ben que quò despend pas de me ; si me comanden d’anar combatre contra tu, i ’nirai. Aura, ses lo mestre, damandas a tos òmes d’obaïr. Que quò semblará si refuse de me batre quand ne’n auras mestier ? Ma vita es dins tas mans : si me laissas partir, sias remerciat, si me fas morir, Diu siá ton jutge ; per me, t’ai dich la veritat.

Ma sinceritat estonet Pogachòv.

– Entau siá, disset en me tustar sus l’espatla. Quand fau condamnar, fau condamnar, quand fau graciar, fau graciar. Vai-te’n au diable e fai çò que voldras. Deman, vaque me dire adiussiatz, aura vai te coijar ; lo durmir me fai becicar aitot me.

Laissí Pogachòv e surtí defòra. La nuech era pasibla e glaciala. La luna e las estelas raiavan sus la plaça e las forchas. Dins la fortaressa, tot era tranquille e sorne. Nonmas au cabaret òm vesiá la clardat dau fuòc e òm auviá credar los darniers bringaires. Parí un còp d’uelh a la maison dau pestre. Los contravents e lo portau eran barrats. Tot i pareissiá tranquille.

Arribat a mon lotjament, trobí Savielich que era aus cents còps de pas me veire. D’aprener que ieu era liure, ne’n aguet una jòia pas de creire.

– Lauva siá Diu ! disset en far lo signe de la crotz. A la pica dau jorn, partiram de la fortaressa e ’niram tan loenh que podram. T’ai fait quauqua ren per minjar ; minja, e aprep duerm coma dins los braç de Jesus jusc’a deman matin.

Seguí son conselh ; sopí de bon gost, puei m’endurmí sus lo quite planchat, abracat fisicament e moralament.

CHAPITRE IX

LA SEPARACION

Quò fuguet doç de te coneitre,

E de t’aimar, tu, genta dròlla ;

Sei triste, triste, de partir,

E de creire perdre mon arma.

Heràsccov

L’enmatin, m’esvelhí dabora au bruch dau tambor. Aní a la plaça de l’amassada. Las tropas de Pogachòv se metian desjà en rengs davant las forchas, ente los martirs de la velha eran totjorn penduts. Los Cosacs eran a chavau e los sodards l’arma au pè. Los drapeus flacassavan. Quauques canons, entre los quaus coneguí lo nòstre, eran plaçat sus daus afusts de campanha. Tota la gent de la fortaressa eran ’quí a esperar l’impostor. Davant la maison dau comandant un Cosac teniá per la brida un brave chavau blanc de raça quirguiza. Cherchí daus uelhs lo còrs de la comandanta. L’avian un pauc desplaçat e cubert d’una nata. A la fin, Pogachòv surtit de la maison. La gent quiteren lors bonets. Pogachòv s’arrestet sus lo balet e saludet tot lo monde. Un daus chaps cosacs li paret una pòcha de peças de coire que se metet de tirar a ponhadas. La gent se geteren dessus en credar e quò se passet pas sens sacadas. Pogachòv era environat de sos complices. Permieg ilhs se teniá Shvabrin. Nòstras espiadas se croseren. Dins la miá eu podiá legir lo mespretz ;  se desviret emb una aguissença vertadiera e una mina mocandiera forçada. Quand me veguet dins la fola, Pogachòv me faguet un signe de testa e me faguet venir.

– Escolta, me disset, vai còp sec a Orenborg e anoncia de ma part au governador e a tots los generaus que me podran esperar dins una setmana. Conselha-lor de m’aculhir emb l’amor e l’obaïssança que òm deu a son pair ; autrament, eschaparan pas a un suplici terrible. Bon viatge, monsur l’oficier !

Puei se viret vers la gent e lor disset, en fasent veire Shvabrin : 

– Veiquí, mos pitits, vòstre noveu comandant. Escoltatz-lo en tot ; eu me respond de vautres e de vòstra fortaressa.

Quo fuguet dins l’espaventa que auví ’quelas paraulas : Shvabrin veniá lo mestre de la fortaressa, la Mària Ivànovna demorava en son poder ! Mon Diu, que anava devenir ! Pogachòv davalet dau balet. Li meneren lo chavau. Sautet lestament sus la sela, sens esperar los Cosacs que s’aprestavan a lo solevar.

De ’queu temps, d’au mitan de la fola, vese surtir mon Savielich que s’apròpcha de Pogachòv e li balha una fuelha de papier. Ieu podiá pas imaginar ente quò anava nos menar.

– Qu’es ’quò ? damandet Pogachòv, orguelhos.

– Legis, entau podras veire, respondet Savielich.

Pogachòv prenguet lo papier e l’espiet tot un moment emb una mina seriosa.

– Perqué as una escritura tan malaisada legir ? ’chabet per dire. Nòstres uelhs clars zo pòden pas deschifrar. Ente es mon chap-secretari ?

Un jòune garç en unifòrme de caporau se raletet redde vers Pogachòv.

– Legis a votz nauta, disset l’impostor. 

Ieu era plan curios de saber çò que mon sirvent aviá agut idéia d’escriure a Pogachòv. Lo chap-secretari legit d’una votz fòrta en separar las sillabas :

– Doas raubas de chambra, una de calicòt, una de seda raiada : sieis robles.

– Que vòu-quò dire ? disset Pogachòv, en fruncir.

– Dija-li de contunhar, respondet Savielich, tranquillament.

Lo chap-secretari contunhet :

– Un unifòrme de tela fina verda : set robles.

Una culòta de drap blancha : cinc robles.

Dotze chamisas de tela de Olanda emb de las mangetas : dietz robles.

Un còfre emb los gatges per far lo tè : dos robles e demieg.

– Qu’es-quò, ’quelas faribòlas ? Que pòt-quò me far que as perdut un còfre e de las culòtas emb de las mangetas ?

Savielich poschiquet e comencet de s’explicar.

– Quò-’quí, l’amic, coma podes veire, quo es la lista de la besunha dau monsur raubada per los coquins.

– Quaus coquins ?

– Excusa-me, m’entraupe, respondet Savielich. Per daus coquins, son pas daus coquins, mas tos garç totparier an fodinat pertot e emportat la besunha. T’esmalis pas : lo chavau a beu aver quatre pautas, quò l’empaicha pas de bronchar. Damanda-li de contunhar jusc’a la fin.

– Contunha, disset Pogachòv.

– Una cuberta d’indiana, una autra de tafetà oatat : quatre robles.

Una pelissa de rainard doblada de ratina roja : 40 robles.

De mai, un pitit manteu de peu de lebre que Ta Gràcia reçaubet a l’auberja : 15 robles.

– E que enquera ! credet Pogachòv, en lançar una espiada de fuòc.

Reconeisse que aguí una paur negra per mon paubre sirvent. Eu voliá contunhar sas explicacions, mas Pogachòv lo copet :

– Coma as-tu ausat venir en raleta jusc’a me emb de las faribòlas parieras ? s’escredet. ’Rachet lo papier de las mans dau secretari e lo tiret a la figura de Savielich. Vielh einnocent ! Z’an raubat ! Brave malur ! Vielha raca, deves prejar Diu eternalament per me mai per mos dròlles, per nos remerciar que siatz pas pendilhats aquí, tu e ton mestre, coma los que m’an pas obaït. Un manteu de lebre ! Te’n vau balhar, daus manteus de peu de lebre ! Sabes pas que te pòde far espeunar tot viu per ne’n far un, de manteu ?

– Coma voldras, respondet Savielich, mas sei pas un òme liure e deve respondre dau ben de mon mestre.

Pogachòv semblava estre dins una crisi de magnanimitat. Viret l’eschina e partit sens dire una paraula. La tropa surtit de la fortaressa en òrdre. La gent aneren acompanhar Pogachòv. Demorí tot sol sus la plaça emb Savielich. Mon sirvent teniá sa lista dins sas mans e la ’visava, la mina plan despiechosa. 

De veire coma ieu m’acordava emb Pogachòv, pensava ne’n profechar, mas son plan enginhos faguet frolhon. Lo voliá polhar per son zele mauvengut e me poguí pas retener de rire.

– Podes rire, nòstre monsur, podes rire, respondet Savielich, mas quante faudrá tornar montar ton troceu, veiram ben si quò te fará rire.

Aní redde a la maison dau pestre per veire la Mària Ivànovna. La femna dau pòpe m’aculhit emb una novela plan trista. Dins la nuech una feure fòrta s’era declarada. Se coneissiá pus e desparlava. La femna dau pòpe me menet a sa chambra. M’apropchí doçament de son liech.  Fuguí frapat dau chamjament sus sa chara. La malauda me coneguet pas. Demorí longtemps davant ela, sens escoltar lo pair Gueràssim e sa femna que semblavan me voler consolar. De las idéias negras me minavan. Era espaventat de pensar que laissariá una paubra orfanela sens defensa entre las mans daus sauvatges sens poder ren far. Quo era Shvabrin, subretot Shvabrin, que torturava mon imaginacion. Empoderat per l’impostor, mestre de la fortaressa ente demorariá la malurosa, paubra victima innocenta de son aguissença, l’òme era capable de tot. Que deviá-ieu far ? Coma li portar secors ? Coma la desliurar de las mans dau coquin ? Demorava nonmas un mejan : partir còp sec a Orenborg per fin d’enançar la desliurança de Bielogòrsc, e m’i donar lo mai possible. Prenguí la man de la paubra dròlla e la potoní en la crubir de plors.

– Au reveire, me disset la femna dau pòpe, Au reveire, Piòtr Andreich, si lo bon Diu vòu, nos tornaram veire quand quò ’nira mielhs. Nos obludetz pas e escrivetz-nos sovent. La paubra Mària Ivànovna a degun mai per la consolar e la defendre. 

Sus la plaça, m’arrestí un moment, ’visí las forchas, me cliní, surtí de la fortaressa per prener la rota d’Orenborg, segut de Savielich que me laschava jamai.

Marchava, perdut dins mas idéias, quand auví darreir me una martelada de pas de chavaus. Me virí darreir davant per veire un Cosac au galaup que teniá un chavau bashquir per la brida e que me fasiá signe de loenh. M’arrestí e coneguí còp sec nòstre luòctenent cosac. Quand m’aguet junt, davalet de son chavau e me disset, en me balhar la brida de l’autre :

– Monsur l’oficier, nòstre pair lo tsar vos fai present d’un chavau e d’una pelissa que a portada (estachat sus la sela, i aviá un manteu de peu de molton). De mai… disset lo luòctenent en bretonejar, vos dòna una soma de cinquanta copecs… mas los ai perduts en chamin ; aiatz la bontat de me perdonar.

Savielich lo ’viset de travers en romar.

– Los as perduts en chamin ! Que es-quò que drindrina jos ta chamisa ? Desvergonhat ! »

– Çò que drindrina jos ma chamisa ? repliquet lo luòctenent, sens gran perdre pè, Diu te perdòne, pitit vielh, quo es un mòrs de chavau, pas los cinquanta copecs !

– Anem, dissí en metre fin a ’quela gipa-japa. Remercia-lo de t’aver fait venir ; en t’entornar tascha de trobar en chamin los cinquanta copecs que as perduts e garda-los per beure.

– Ben vos remerciant, monsur l’oficier, respondet : prejarai totjorn lo bon Diu per vos.

Sus ’quelas paraulas tornet partir au galaup, una man jos sa chamisa, e se fuguet tòst eissubit.

Me metí lo manteu sus l’eschina e montí a chavau emb Savielich en cropa.

– Veses ben, nòstre monsur, que quò valiá la pena totparier de far una damanda au brigand ; lo raubaire a agut onta, mai si una raca de chavau bashquir e un manteu de peu de molton se monten pas a la meitat de çò que los brigands nos an raubat e de çò que li as donat te-mesma ; mas quo es desjà quauqua ren : de molton ronhos, petit tapon lanos.